De roeitocht naar het Luchtkasteel

In het Escher-archief van het Kunstmuseum Den Haag (voormalig Gemeentemuseum) ligt een klein voorleesboekje uit 1898, Eschers geboortejaar. Hij las er veel uit voor aan zijn zonen. Gezien de publicatiedatum zou je je kunnen voorstellen dat zijn vader dat ook aan hem had gedaan. In het kinderboek staat een verhaal dat de inspiratie vormt voor een houtsnede uit januari 1928: Luchtkasteel.

Als Escher deze sprookjesachtige houtsnede maakt, is zijn oudste zoon George anderhalf. Jetta zal in december 1928 van tweede zoon Arthur bevallen. De houtsnede laat zien dat de graficus nogal bezig met kinderen en met hun belevingswereld was. George heeft ooit een brief geschreven aan degene die zorg droeg voor de overdracht van het Escher-archief aan het toenmalige Gemeentemuseum. Daarin vertelde hij over de voorleessessies. Hij heeft sterke herinneringen aan de

George noemt speciaal het verhaal De Verloren Prinses, waarvan het slot volgens George de inspiratie voor Luchtkasteel leverde. Daarin wordt beschreven hoe de Prins samen met een slim hondje zijn zuster de Prinses terugvindt in een grote zee waar een kasteel op een rots staat. Er dreigt nog steeds van alles mis te gaan, maar de Prins en hondje worden op het nippertje door een waterschildpad uit hun benarde situatie gered, terwijl het kasteel gestaag in een grote witte wolk verdwijnt en steeds verder afdrijft.

In 1913, Maurits is dan vijftien jaar, reist de familie Escher per trein en met auto’s naar de westkust van Frankrijk. Ze bezoeken daar onder andere Mont Saint-Michel, het eiland voor de Normandische kust waarboven een Middeleeuwse abdij uittorent. In die tijd was het eiland niet verbonden met het vasteland. Je moest er naartoe roeien. Tijdens de overtocht heeft iemand van de familie, misschien wel Maurits zelf, een foto gemaakt vanuit de roeiboot.

De overeenkomst met Luchtkasteel valt direct op. Het langzame, schommelende naderen van die bebouwde rots, die tijdens het tochtje steeds groter wordt, heeft ongetwijfeld indruk gemaakt op de jonge Escher. Bewust of onbewust lijken die indrukken terug te keren in de houtsnede die hij bijna vijftien jaar later maakt. Hij combineert een eigen herinnering met een fictief sprookjesverhaal en maakt zo een prent die vooruit lijkt te lopen op zijn verlangen het onmogelijke, het wonderlijke, vast te leggen.

Ook is in de foto en in de prent al zijn fascinatie te herkennen voor bebouwing die haar omgeving ontstijgt. Gebouwd op een heuvel, een berg of een klif, worden ze de lucht in getild. In zijn Italiaanse jaren zou hij die fascinatie talloze malen vereeuwigen. Denk aan prenten als Toren van Babel, Citadel van Calvi, Bonifacio, Barbarano, Cimino, Cerro al Volturno, Castrovalva, Aragno, De brug, Palizzi, Morano, Pentedatillo, Tropea, Rossano, Santa Severina en Sclafani. Soms gebruikt hij voor die prenten een kikvorsperspectief, soms een vogelperspectief en in enkele gevallen ook een centraal perspectief. In alle gevallen is er sprake van een flink hoogteverschil. Bij Luchtkasteel is dat ook zo, al komt er hier ook nog een magisch perspectief om de hoek kijken. Een kasteel op een rots die zich losmaakt van het aardse en in de lucht verdwijnt?

Het beeld van een zwevende rots met daarop een stad of kasteel, spreekt natuurlijk enorm tot de verbeelding. De Belgische surrealistische schilder René Magritte maakte in 1959 een schilderij met een soortgelijk thema: Le château des Pyrénées. In zijn Rocks in the Sky serie creëert de Britse fotograaf David Quentin de illusie van een zwevende rots door een steen in de lucht te (laten) gooien en die met een zeer korte sluitertijd vast te leggen. Het beeld doet ook denken aan twee animatiefilms van Hayao Miyazaki, Castle in the Sky en Howl's Moving Castle. En aan Cloud City, de zwevende stad uit Star Wars Episode V: The Empire Strikes Back. Ontwerper en regisseur Saul Bass gebruikte voor zowel zijn debuut Phase IV (1974) als zijn korte film Quest (1984) een zwevende rots met daarop een stad. In Avatar, de sciencefictionfilm die in 2009 voor de doorbraak van 3D zorgde, is zelfs een zwevende bergketen te zien. Eind 2022 komt het vervolg uit en in de concept art daarvan keren de zwevende rotsen terug. Het gigantische ruimteschip dat in de sciencefictionfilm Arrival bij de Aarde arriveert, blijft hangen boven het landoppervlak, in afwachting van het contact met de aardbewoners. Ook hier creëert een reusachtige vorm, die desondanks vederlicht lijkt te zijn, een sprookjesachtig en vervreemdend beeld.