Atrani
Waarschijnlijk is de Collegiata di Santa Maria Maddalena, de kerk van het Italiaanse kustplaatsje Atrani, een van de allerbekendste kerken uit het werk van M.C. Escher. Deze litho is misschien zelf niet eens zo bekend, maar het gebouw met de opvallende klokkentoren is wereldbekend uit de drie Metamorphosen.
In de eerste kleine versie van deze houtsnede is de kerk het begin van een metamorfose, een verandering van vorm. In de tweede en derde Metamorphose uit 1939/40 en 67/68 is het stadje vrijwel het einde van de reeks veranderingen. Om de overgang naar de schaakstukken en het schaakbord te vergemakkelijken, verzint Escher een bruggenhoofd dat in de werkelijkheid niet bestaat. Het is een mooie visuele associatie, waardoor uiteindelijk begin en einde van de twee lange houtsneden samenvallen. De cirkel is letterlijk rond.
In de huidige opstelling is de 7 meter lange Metamorphose III dan ook in een speciale ronde lijst opgesteld met een diameter van meer dan tweeënhalve meter.
In de ontwikkeling van Eschers werk is goed te zien hoe hij zo’n thema opneemt en verwerkt. Deze litho en de serie met Metamorphoses zijn namelijk niet de enige kunstwerken waarin de kerk, de Collegiata di Santa Maria Maddalena, voorkomt. Er is een prachtige krijttekening uit 1931, het jaar dat Escher Atrani bezocht. Op deze tekening (hieronder te zien) vormt de trap, die Escher op 25 mei heeft beklommen, een belangrijk element. Het middenschip van de kerk, de Collegiata di Santa Maria Maddalena, is sterk verkort weergegeven. Op de litho en in de Metamorphose-serie komt dit niet voor.
In 1931 maakte Escher ook nog de litho Bouwvallige huizen in Atrani. Daarin steken de klokkentoren en de kerk met haar lange middenschip en de ronde gewelven van de kapellen boven het stadje uit. De positie is een beetje te vergelijken met de foto van de huidige situatie.
Inmiddels zijn de huizen niet meer bouwvallig. Atrani hoort met haar tweelingstad Amalfi bij de toeristische attracties van de Amalfitaanse kust, net ten zuiden van Napels.
Een half jaar later in februari 1932 maakte Escher nog een houtsnede met Atrani. Ik heb de foto van Jetta uit 1931 naast dit werk geplaatst, omdat het voorstelbaar is dat Escher op deze plek nog een andere tekening van Atrani heeft gemaakt die hij later als inspiratie gebruikte voor de eerste litho en voor de Metamorphose-serie.
In deze laatste prent piept het stadje tussen twee vrij steile bergen door. De eindeloze zee en de verre overgang naar de lucht met wolken laten het stadje nog kleiner lijken.
Overigens kan de plek waar Jetta zit niet het punt zijn waar Escher op 25 mei de kleurentekening van de klokkentoren maakte, want die laat het gebouw van een andere kant zien. Tussen Jetta en de toren staat op de foto nog het middenschip van de kerk, terwijl ze op de foto met Jetta, de litho uit 1931 en de houtsnede uit 1932 ongeveer op een zelfde manier is te zien. De eerste litho uit 1931 en de foto met Jetta geven een aanwijzing hoe Escher op de uitbreiding van het torentje voor de Metamorphose-serie is gekomen. De straat die tegenwoordig onder de kerk langsgaat, was toen nog niet zo mooi breed. Op de tekening van 25 mei 1931 is nog te zien dat dit geen brede weg was waar 2 twee auto’s elkaar kunnen passeren. Het was tenslotte de tijd van de bouwvallige huizen. Als je echter goed kijkt naar de foto met Jetta, wordt in de achtergrond toch een soort ponton van steen zichtbaar. Misschien was dit ooit een aanlegsteiger voor vissersboten?
We hebben dit deel van de foto zoveel mogelijk vergroot en het contrast aangepast. Op de eerste litho zijn het een paar losse rotsen in zee, maar in Metamorphose II en III is de toren erbij gekomen.
Escher beschreef Metamorphose II en Metamorphose III als:
“een luchtig, kinderlijk spel met beeld- en gedachtenassociaties, die elkaar zonder poging tot diepzinnigheid, min of meer toevallig opvolgden.”
En zo verandert een rotsblok al associërend in het bruggenhoofd met torentje. Dit gebouwtje kan vervolgens deel uitmaken van de stelling op het schaakbord! Het patroon van het schaakbord loopt over in het woord metamorphose (gedaanteverandering) en sluit naadloos aan bij het begin van de vier, of zeven meter lange prent waarbij begin en einde dus hetzelfde zijn en waar men – zeker bij de ronde opstelling van Metamorphose III – eindeloos kan doorlopen.
Het bezoek aan Atrani in het voorjaar van mei blijkt verstrekkende gevolgen voor Escher en zijn werk te hebben. Op zijn eigen manier maakte hij van de Collegiata di Santa Maria Maddalena een van de bijzonderste gebouwen uit zijn hele oeuvre.