Montecelio: een onbekend werk van M.C. Escher
Ik heb al eens eerder geschreven over de voordelen van het conservatorschap in een aan Escher gewijd museum: je krijgt allerlei leuke vragen waar ik nooit op was gekomen en die me aan het denken zetten over zijn werk. Mensen bieden dingen aan en een enkele keer kunnen we een onverwachte aankoop doen. Zo kregen we onlangs de mogelijkheid een prachtige onbekend werk op papier uit maart 1924 te kopen. Het onderwerp is een stadje op een berg. M.C. Escher maakte dit opvallende grote kunstwerk met Oost-Indische inkt en potlood. De herkomst uit familiebezit, de nazaten van een broer van Escher, garandeert de authenticiteit.
Bij dit grote werk op papier wist men niet meer welk stadje precies de aanleiding was geweest. Dus ging ik er vanuit dat de berg in Italië zou zijn, omdat Escher hier sinds 1922 regelmatig verbleef. Hij is zelfs in 1925 met zijn vrouw Jetta in Rome gaan wonen. Als dit een studie voor een prent zou zijn geweest, dan moest die tamelijk herkenbaar zijn terug te vinden.
Voordat Escher aan een prent begon, maakte hij veel tekeningen tijdens zijn trektochten door het land. Vervolgens maakte hij soms ook nog uitgebreide studies in het atelier. Op basis van die tekeningen begon hij aan een houtsnede of litho. Maar deze specifieke berg is niet terug te vinden in de prenten van 1924-1925. Dat is makkelijk te controleren, want in 1924 maakte hij geen enkele prent!
Escher was in 1923 verliefd geworden op de Zwitsers-Italiaanse Jetta Umiker. Er ging nogal wat tijd zitten in de onderhandelingen tussen de beide families over het aanstaande huwelijk dat uiteindelijk in juni 1924 werd gesloten. De Umikers reisden vanuit Italië, waar Jetta en Mauk elkaar ontmoetten, naar Zürich. Mauk reisde hen achterna en zijn vader kwam ook naar Zürich om met de familie kennis te maken. Er werd onderhandeld over de hoogte van de maandelijkse toelage die beide ouderparen zouden betalen.
We weten uit Eschers agenda dat hij de eerste maanden van 1924 in Rome verbleef. In zijn Italiaanse landschappen geeft Escher altijd zijn visie op een panorama. Hij verandert dus de werkelijkheid om er een kunstwerk van te maken, maar de werkelijkheid blijft toch altijd zeer herkenbaar. Toen ik dit afgebeelde stadje niet via de prenten kon lokaliseren, ging ik eerst op zoek bij de Italiaanse steden die Escher in 1922 en 1923 had bezocht. Dat waren er nogal wat! Hij had zowel met vrienden als alleen rondgereisd. Ik kreeg twijfels; zou het wellicht toch Assisi kunnen zijn, want daar zit ook een ruïne dichtbij de top, of Orvieto? Maar uiteindelijk kwamen deze steden toch niet genoeg met dit panorama overeen. We plaatsten een oproep op onze Facebookpagina, maar ook die leverde geen bruikbare informatie op. Uiteindelijk bracht een zoektocht op het internet per toeval het stadje Montecelio, 25 kilometer ten noord oosten van Rome, in beeld. De gelijkenis met de tekening is frappant:
Op de foto is de overeenkomst met de ruïne en de nog steeds bestaande bosschage bij de top goed te zien.
In Eschers vroege Italiaanse werk speelt het panorama een grote rol. In de loop van een aantal jaren zien we hoe Escher steeds extremere standpunten kiest om vooral dorpjes en steden te laten zien. Hij gaat vaak diep in een dal zitten of juist ver erboven. Zo ontstaan de werken met een extreem kikkerperspectief of juist een vogelperspectief. Hij maakt echter nooit een directe weergave van zo’n stadje, maar volgens zijn vriend, de journalist Hein ‘s-Gravesande, biedt Escher “een synthese”. Wij zouden nu zeggen: hij laat de essentie van het landschap zien. Dat betekent dat hij in het atelier van de werkelijkheid een kunstwerk maakte door dingen weg te laten of te veranderen. Zo drukt Escher letterlijk zijn stempel op die omgeving en laat hij zijn visie zien zonder dit gebied dusdanig te veranderen dat het onherkenbaar wordt. Bij Escher in Het Paleis wordt in de collectiepresentatie Eeuwigheid en Oneindigheid hier een aantal keer op gewezen.
Dit grote werk op papier is geen doorsnee tekening. Escher gebruikte vooral rollers met inkt die hij over sjablonen of malletjes trok en hij werkte met tamponneerkwasten. Hij maakte kleine stempeltjes van verschillende soorten papier waarmee hij vormen afdrukte. De voorstelling is opgebouwd uit veel kleine elementen die Escher met, al dan niet verdunde, Oost-Indische inkt op het papier tamponneerde, drukte of stempelde. Soms vulde hij details aan met pen en inkt, zoals de twijgjes in de boom of de terrasbescherming in het midden aan de onderkant.
De berg is vol gebouwd met de huizen van het stadje Montecelio. Eronder staan lage gebouwen van drie of vier verdiepingen. Aan de voet van de berg zijn een aantal losse gebouwen. Dit is geen impressie van een landschap, maar een zorgvuldig samengestelde compositie: een synthese. In het oeuvre van Escher zijn twee tekeningen die overeenkomsten met dit blad laten zien: het portret van P.J. Zutphen uit 1920 en een panorama van het stadje Corte op Corsica uit 1928. Beide werken zijn ook verschillend in zowel techniek als in voorstelling.
In de bovenstaande tekening van de boer experimenteert Escher nog met de vormen van diens gezicht: hij bouwt die gedeeltelijk op uit geometrische vlakjes. Het doet een klein beetje aan kubistische portretten denken. Hiervoor gebruikt hij ook, al dan niet verdunde, Oost-Indische inkt.
In Corte Corsica tamponneert Escher ook, wat een dromerige uitstraling veroorzaakt. De vaak strakke en harde lijnen lijken zo zachter. De huizen doen ook door de stilering die Escher aanbrengt aan het oudere Montecelio denken. Door de toevoeging van wandelende mensen, wat niet vaak voorkomt in Eschers werk, krijgt het al helemaal een gemoedelijker, verhalend karakter.
Eschers grijpt zijn leven lang terug naar bepaalde voorkeuren en interesses. Zo gaat het ook met zijn belangstelling voor het perspectief dat hij al intensief in zijn eerste Italiaanse landschappen onderzocht. Maar dit vroege werk, Montecelio, gaat niet alleen over perspectief. We zien hoe hij de wirwar van huizen op deze Italiaanse berg terugbracht tot een overzichtelijk geheel. Hij gebruikte hiervoor verschillende reeksen van raampartijen in wisselende combinaties waardoor de, in eerste instantie wat stijf aandoende, compositie toch een onverwachte levendigheid krijgt. In onderstaande gemodificeerde afbeelding geven de rode strepen dezelfde ramen aan, hetzelfde geldt voor de blauwe. Hierin is gebruik en hergebruik van de vormen af te leiden.
Hij benadrukte het brede formaat door het repoussoir: het voorzetstuk van de boom rechtsonder in de hoek en de zacht verglijdende luchtlagen aan de bovenkant. Beide elementen zijn Escher vertrouwd uit de Japanse kunst waarmee hij opgroeide en die hij ook uit zijn Haarlemse opleiding kent. Zowel de zorgvuldig uitgewerkte compositie, als ook het verschil met de werkelijkheid spreken tegen dat dit werk een schets zou zijn. Dit panorama is een eenmalig en uniek kunstwerk. Het is een experiment van een jonge kunstenaar die op een onverwachte manier een van zijn thema’s, het panorama, onderzoekt.
