Terug 28 juli 2018

De canon van Bach

Vandaag is het 268 jaar geleden dat Johann Sebastian Bach overleed. Op 28 juli 1750 blies de Duitse componist zijn laatste adem uit in Leipzig. Maurits Cornelis Escher was groot fan. De overeenkomsten waren dan ook groot: de mathematische ordening, de strengheid van de regels, de symmetrie, het planmatige.

M.C. Escher, Regelmatige vlakverdeling met vissen, nr. 59, november 1942 — M.C. Escher, Regelmatige vlakverdeling met vissen, nr. 59, Oostindische inkt en potlood op papier, november 1942

Escher was met name geboeid door de canon van Bach. In een brief aan zijn vriend Hein ‘s-Gravezande schreef hij in 1940*:

‘Nu wou ik je nog wat zeggen over het verband met muziek, en wel in hoofdzaak met die van Bach, d.w.z. de Fuga, of eenvoudiger canon. Ik hield van Bach en houd van hem ook zonder iets te “begrijpen” van zijn techniek, maar sinds ik er (een heel klein beetje maar) van begrijp, houd ik er nog veel meer van.

Wat is een canon? Een goede definitie ben ik niet bij machte te geven, maar het komt toch hoofdzakelijk neer op een kort motief, als het ware een afgerond geheel, dat zich herhaalt. Die herhaling gebeurt op allerlei manieren: identiek, of in een andere toonaard, of van achteren naar voren, of ondersteboven (als in een spiegel gezien), of 2 maal zo langzaam, en deze omgedraaide motieven klinken tegelijkertijd, maken allerlei mathematische figuren. Het heeft heel veel van mijn motieven, die ik ook om verschillende assen laat draaien. Ik heb dat gevoel van relatie, verwantschap, tegenwoordig zoo sterk, dat ik tijdens het luisteren naar Bach, dikwijls geïnspireerd word en een sterke drang naar zijn dwingende ritme voel, een cadans die iets van de eindeloosheid zoekt. In de Fuga is alles gebaseerd op een enkel motief, dikwijls maar van enkele noten. Bij mij draait ook alles om een enkele gesloten contour.’

Escher zag de connecties tussen Bachs canon en zijn eigen regelmatige vlakverdelingen. Net zoals Escher ‘manipuleerde’ op het visuele vlak, deed de componist dat op het gebied van klanken.** Tijdens het lezen van het citaat denk je als vanzelf aan Eschers vlakvullingen, met de enkelvoudige motieven die gedraaid en gespiegeld en eindeloos herhaald worden. Als ode aan Bach tonen we vandaag zo’n vlakvulling.