Andere wereld

De duizelingwekkende prent Andere wereld hoort bij de topstukken van M.C. Escher. En dat is niet voor niets. Hij maakte deze combi van houtsnede en houtgravure in januari 1947. Het is alsof je door de ramen van een zwevend bakstenen kamertje naar een met kraters gevuld maanlandschap kijkt. Dat is op zichzelf al bijzonder genoeg, maar wat dit werk echt indrukwekkend maakt, is dat Escher drie blikken (nadir, horizon en zenith) op die maan in één beeld verenigt.

Die blikken versterkt hij nog eens met de vrijhangende hoorn en de vogel Simurgh (een oud Perzisch fabeldier) in de vensters. In een voortdurend gevecht probeert elk perspectief de aandacht van je hersenen te grijpen. Elk strijdend om voorrang, zonder een winnaar. Het is een prachtig staaltje van Eschers vermogen om te spelen met perspectief en met de verwachtingen van zijn publiek.

In 1947 schrijft Escher over zijn eigen werk in het maandschrift voor beeldende kunst Phoenix. Over Andere wereld zegt hij het volgende:

De mens schept zich een oppervlakkig beeld. Maar als hij er dan geen diepte aan geven, laat zijn voorstelling ten minste zo volledig mogelijk zijn. Laat hem trachten, een beeld te maken min of meer gelijk aan dat wat een vogel ziet, wiens oog bijna de gehele ruimte om hem heen te gelijker tijd aanschouwt. Hij ziet “in één oogopslag”: voor zich uit, naar beide zijden, naar boven en naar beneden. Laat hij proberen, die vogel-blik te benaderen, want de plaats waar hij zich bevindt wordt niet alleen bepaald door wat hij recht voor zijn neus ziet, maar eveneens door het dak boven zijn hoofd en de grond onder zijn voeten.
De regels der perspectief, waarvan wij ons gemeenlijk bedienen om ruimte uit te beelden, zijn alleen van kracht als wij naar de horizon kijken. Slechts dàn kruisen de trottoirbanden aan weerszijden van de lange rechte straat, waarin wij lopen, elkaar aan de gezichtseinder en blijven de huizen op ons beeldvlak even vertikaal als in de werkelijkheid. Maar, kijken wij steil naar boven, of naar beneden, dan komt er niets meer van die regels terecht. Dat heeft de duizelingwekkende foto uit het hoogste raam ons al lang geleden geleerd. Dan is de zaak net andersom: de trottoirbanden, die elkaar zoëven nog aan de horizon kruisten, lopen nu netjes evenwijdig evenals in de werkelijkheid; de twee vertikale lijnen echter, die de gevel van onze wolkenkrabber begrenzen en die daarnet ook op het vlak van ons beeld gedwee vertikaal en evenwijdig bleven, lopen nu sterk naar elkaar toe en snijden elkaar in het nadir. Regels zijn er dus ook in dit geval en men kan zeggen dat het dezelfde zijn, alleen: de begrippen vertikaal en horizontaal zijn van plaats verwisseld. Hierdoor werd het mij mogelijk, een constructie te ontwerpen, die logisch in elkaar zit en waarop, uit een oogpunt van dogmatisch perspectief, niets aan te merken valt. Dat men echter op hetzelfde beeld naar boven kijkt en naar beneden en tevens de horizon ziet, is, op zijn minst gezegd, voor de mens zó ongewoon, dat het zich wel in een andere wereld zal hebben afgespeeld.