De tijdgeest van Jurriaan Andriessen

Op 23 augustus 1996 overleed de componist Jurriaan Andriessen, telg uit een bekende kunstenaarsfamilie. Zijn grootvader Willem en zijn vader Hendrik waren ook componisten en zijn broer Louis is dat nog steeds. Ook zussen Caecilia (zij overleed afgelopen week) en Heleen waren actief in de muziek. Oom Mari Andriessen was beeldhouwer, oom Nico was architect en neef Jurriaan was beeldend kunstenaar. Hoewel Jurriaan Andriessen een groot en gevarieerd oeuvre schreef, met symfonieën en andere orkestwerken, een opera, ballet-, kerk- en kamermuziek en daarnaast ook filmmuziek (zoals voor Dorp aan de rivier en De Aanslag van Fons Rademakers), bleef hij toch altijd in de schaduw staan van zijn zeer succesvolle jongere broer Louis.

Een goed voorbeeld van zijn veelzijdigheid is de symfonie Time Spirit, een voor tv geschreven muziektheaterwerk waarin een klarinettist centraal staat. Daaromheen wervelen een symfonieorkest, balletdansers en de toen opkomende popgroep Focus (met Thijs van Leer). De symfonie werd begeleid door 34 diaprojecties van prenten van Escher. Waar de graficus begin 1969 nog keihard nee had gezegd tegen Mick Jagger, die een werk van Escher voor een albumhoes van The Rolling Stones wilde gebruiken, was hij positiever over het plan van Andriessen. In een brief aan Gerd Arntz schreef hij:

‘Een aardige, vrolijke componist en (niet zo’n zot als zijn veel jongere broer Louis), die niet zo diepzinnig doet als bv mijn neef [ook componist, EK] Rudolf Escher. Deze Jurriaan is stapelzot op mijn prenten en is bezig er een orkestwerk over te maken.’*

Time Spirit is een drieluik van een half uur waarin de delen (met de titels Reptielen, Vissen en Vogels en Ontmoeting) met elkaar verbonden worden door gedanste intermezzi. De klarinettist is de centrale figuur wiens eenzaamheid het belangrijkste thema van het stuk vormt. ‘De personificatie van het menselijk leven, van de geboorte totdat het volwassen is. De cirkel van musici drukt de omringende wereld uit.’ Aldus Andriessen in een interview met de Tijd.

De première was op 19 november 1970, in De Doelen in Rotterdam. Er zouden ook reprises volgen in de TU Delft en het Amsterdamse concertgebouw. Escher was erbij en schreef erover aan zoon George en diens vrouw Corrie:

‘Nou, ik vond het indrukwekkend hoor! Ik heb nooit geweten dat mijn onnozele prentjes zo dramatisch konden worden opgevat en gepresenteerd. Het in elkaar laten overvloeien van soms wel tien of meer dia’s van dezelfde prent, op verschillende schaal, groter en groter wordende vissen en vogels, tot een snerpende climax (bv als in Predestinatie, waar je de arme vogel als het ware zijn doodsangst hoort uitkrijsen, als vis hem eindelijk te pakken heeft.) Ik kreeg er een brok van in mijn keel en totaal onbekende mede-luisteraars vertelden dat ze er “koud” van werden. De klarinettist-solist [George Pieterson] kon, elektronisch, door op pedalen te trappen, de klank van zijn instrument tot in het onzinnige vergroten. Misschien was het wel op de rand van “kitsch”, maar vertel mij eerst eens wat kitsch is.’ **

Escher was dus enthousiast, maar de muziekcritici waren verdeeld. Time Spirit werd bestempeld als ‘verrassend’ en ‘overrompelend’, maar ook als ‘kitsch’ en ‘audiovisuele poespas’. De omroep NCRV maakte tijdens de première opnames en zond Time Spirit in januari 1972 uit. Tot genoegen van Andriessen die met zijn werk zoveel mogelijk mensen wilde bereiken.

Bronvermelding
[* en **] Wim Hazeu, M.C. Escher, Een biografie, Meulenhoff, 1998, blz. 494-495