Ringslangen

Dat het niet zo goed ging met zijn gezondheid aan het einde van de jaren zestig was voor Escher een gegeven. Hij worstelde er al zijn hele leven mee, maar vooral dat decennium vormde een aaneenschakeling van goede en slechte periodes. In de goede was hij alert en actief, in de slechte kleurde vooral zijn gezondheid zijn leven in. In het voorjaar van 1969 had hij weer een goede periode en hij vulde zijn tijd met een aantal lezingen, het maken van 40 afdrukken van Dag en nacht (al vond hij dat eigenlijk zonde van zijn kostbare tijd) en het bedenken en creëren van een nieuwe prent. *

Vooral dat werken aan iets nieuws maakte hem gelukkig. In een brief aan zoon George schreef hij dat hij ‘wild van opwinding’ was over Ringslangen. In de winter van 1967/1968 had hij zijn Metamorphose II verlengd tot Metamorphose III, maar de laatste nieuwe prent daarvoor stamde uit de herfst van 1966. Hij onderwierp zich dan ook vol overgave aan deze nieuwe stroom van creativiteit, al werd hij ook direct met zijn slechte gezondheid geconfronteerd. Het ontwikkelproces kostte hem veel energie en hij moest het werk vaak stoppen om even bij te komen.

Escher maakte talrijke voorbereidende tekeningen, waaruit blijkt dat hij flink geworsteld en gerekend heeft op het netwerk van ringen dat zowel toeneemt als afneemt in grootte. Hij kocht een boek over slangen om als referentiemateriaal te gebruiken. Het biologische onderwerp van de prent is de ringslang, een keuze die voor hem mooi correleerde met het eindbeeld dat hij wilde creëren. Maar voor de Engelse naam had hij dan wel een probleem, zo constateerde hij in een brief aan verzamelaar Roosevelt: **

De engelse naam voor ringslang is ‘grass snake’. Dat gras matcht niet met het eindbeeld, vandaar dat de Engelse naam voor de prent Snakes is geworden.

In Ringslangen wervelen drie slangen door een netwerk van grote en kleine, in elkaar grijpende ringen. Het netwerk van ringen is als totaalvorm ook een ring, en de koppen en lijven van de slangen ontsnappen daaraan op de tijdstippen, 2, 4, 6, 8, 10 en 12 uur. De koppen vormen samen een driehoek met de punt naar beneden, de lijven een driehoek met de punt naar boven. Escher gebruikt drie houtblokken, voor elke kleur één. Door elk blok drie keer rond een centraal punt af te drukken, creëert hij een aaneengesloten cirkel. In totaal drukt hij 12 exemplaren. Omdat de prent in drie kleuren is gedrukt, en hij daarvoor dezelfde blokken gebruikt, moet hij om de 12 afdrukken te realiseren in 108 termijnen drukken om het gewenste resultaat te behalen.

Hij schreef erover aan zijn goede vriend Arthur Loeb: ***

Aan Bruno Ernst schreef hij: ****

Die was op zijn beurt onder de indruk van het resultaat: *****

Ernst voert hier een interessant punt op. Uit de voorstudies blijkt dat de hand van Escher nog prima overweg kon met minieme details. In de houtsnede koos hij er echter voor om niet zover te gaan. Hij had een fase bereikt waarin hij constateerde dat het voldoende was om de oneindigheid te suggereren.

In het resultaat komen thema’s als oneindigheid, symmetrie en spiegeling terug en zijn eerdere prenten te herkennen, zoals Draaikolken, Bolspiralen, Knopen en Levensweg I, II en III en prenten waarin hij platonische lichamen gebruikt, zoals Tegenstelling (Orde en chaos) en Zwaartekracht. Maar het is vooral een variant op zijn Cirkellimieten, de ultieme vorm voor oneindigheid die hij ruim tien jaar eerder na contact met de Canadese professor H.S.M. Coxeter had ontdekt. Ook creëert hij hier een variant op de ouroboros, de slang die zichzelf in de staart bijt en oneindigheid en de cyclische aard der dingen symboliseert. Het bijten is hier echter niet verbeeld en de cyclus ontstaat vooral in het hoofd van de kijker.

Eschers lichaam werkte niet mee, maar zijn hand was vast en met zijn denkkracht en verbeelding was ook niets mis. Gezien het fanatisme waarmee hij zich op de prent wierp, moet hij geweten of althans vermoed hebben dat dit wel eens zijn laatste zou kunnen zijn. En dat bleek ook zo. Hij smeedt alle thema's en voorgaande prenten tot een nieuwe vorm en maakt met Ringslangen iets heel bijzonders en unieks. Het is een daverend slotakkoord van een uitzonderlijk oeuvre.