Wij maken op deze website gebruik van cookies en vergelijkbare technieken om bezoek te analyseren en om je relevante boodschappen te tonen op social media. Door op 'Alles accepteren' te klikken geef je toestemming voor de plaatsing ervan en het verwerken van op deze wijze verkregen persoonsgegevens, zoals in ons privacy- & cookiestatement wordt vermeld.
Onze privacy- & cookiestatement:
Hieronder kunt u kiezen voor welke doeleinden u cookies op de website van Escher in Het Paleis wilt toestaan.
Vorige week schreef ik al dat de kunstkritiek Escher jarenlang niet bepaald positief bejegend heeft. Maar uiteindelijk was hij zelf nog altijd zijn grootste criticus. Er zijn zeker uitzonderingen, maar vaak was hij ontevreden over zijn laatste creatie. Dat varieerde van 'het was toch net niet goed genoeg' en 'er had net wat meer ingezeten' tot 'dit is echt een totale mislukking.' Eind oktober 1955 was het weer zover.
M.C. Escher, Diepte, houtgravure en houtsnede in bruinrood, grijsgroen en donkerbruin, gedrukt van drie blokken, oktober 1955
In een brief aan zoon Arthur schrijft hij over zijn nieuwste werk Diepte:
'Na schier eindeloze moeite beëindigde ik mijn nieuwe vissenprent. Hoewel ik er absoluut niet over tevreden ben (de eenvoud van de uit te drukken "diepte-suggestie", is dan ook wel één van de moeilijkste opgaven die ik mij ooit gesteld heb), kan ik het toch ook niet als volkomen mislukt beschouwen. Het gevoel, dat ik het gedaan heb, zo goed als ik maar kon, garandeert niets omtrent de kwaliteit, maar geeft rust. Ik zend je aanstaande maandag een afdruk ervan, laten wij zeggen: als speciaal verjaardagscadeautje van mij; verder zal er nog wel snoep komen of zo, per langzame zeeweg, maar zulk een licht rolletje kan wel door de lucht.'*
In zijn boek De toverspiegel van M.C. Escher definieert Bruno Ernst 3 hoofdthema's in het oeuvre van Escher. Die worden elk weer onderverdeeld in 3 subgroepen.
In een overzicht ziet dit er zo uit:
1. De structuur van de ruimte
Met als subgroepen:
2. De structuur van het platte vlak
Met als subgroepen:
3. De relatie tussen ruimte en plat vlak met betrekking tot het afbeelden
Met als subgroepen:
Naast deze thematische indeling maakte Ernst ook een chronologische:
1922-1937: Landschapsperiode
1937-1945: Periode van de metamorfosen
1946-1956: Periode van de perspectiefprenten
1956-1970: Periode van de oneindigheidsbenaderingen***
Sluitend is deze indeling niet. De verschillende thema's komen in verschillende perioden voor en in elke periode had Escher aandacht voor meerdere thema's tegelijk. Maar het geeft een houvast bij het analyseren van zijn werk. Diepte is een werk dat onder het thema 'De relatie tussen ruimte en plat vlak met betrekking tot het afbeelden' valt, onder het subthema 'Perspectief'. Chronologisch valt het in '1946-1956: Periode van de perspectiefprenten.'
De prent stamt dus uit het einde van die periode, maar in feite is Diepte een heel traditionele benadering van het perspectief. Hij suggereert de eindeloosheid van de ruimte door de vissen op drie assen te zetten die zich keurig houden aan de perspectiefwetten. Iets vergelijkbaars deed Escher in Kubische ruimteverdeling. In een prent als Boven en onder, het hoogtepunt van deze periode, goochelt hij echter met verdwijnpunten en gebogen convergerende lijnen. In de brief aan Arthur legt Escher uit hoe hij heeft geprobeerd de dieptewerking te versterken in Diepte:
'Ik vrees dat je waardering voor het behaalde resultaat gering zal zijn. Ter eventuele verzachting van een vernietigend oordeel diende het volgende: als motief kon ik slechts een zeer vereenvoudigde visvorm gebruiken, meer een symbool dan een echte vis, omdat het "ding" zich circa tachtig maal, telkens uit een iets andere hoek gezien, herhaalt. De beoogde dieptewerking trachtte ik te suggereren op allerlei "manieren"; elke manier op zichzelf moest houtsnedevakkundig onderzocht en bereikbaar zijn. Op gevaar af je te vervelen, laat ik hieronder enige dieptesuggestie methodes volgen.
Er zouden nog wel meer stelselmatigheden of systematiseringen op te merken zijn, maar zo dunkt het mij welletjes. Kan een dergelijk methodisch opgezet geval nog "kunst" zijn? Daarvoor zou je eerst moeten weten wat kunst is, en dat weet ik niet.'*
In de biografie van Escher merkt auteur Wim Hazeu op dat Diepte een verwijzing is naar de oorlog. Op 14 januari 1945 was Escher een oorlogsdagboek begonnen. Geïnspireerd door de vertaling van de Odyssee van Homerus door de dichter P.C. Boutens, schreef hij 360 hexameters over zijn ervaringen. Op 19 januari noteerde hij:
Steeds crescendo zwelt aan zij allengs tot een zoemende trilling
't Hemelgewelf ten slotte met machtig geronk doordreunend,
Stil, weer rustig, gij angstig bonzend hart in mijn boezem;
laat niet de dreunende trilling der ruimte uw rhythme versnellen
Niet tegen U is gericht de duivelsch dav'rende dreiging
Niet op dit land zal vallen met suizende snelheid het moordtuig
Verder, veel verder vliegen d'onzichtbare vogels der wrake
Verder, veel verder zullen zij heden ontlasten zich van hun
dood, verderf en verminking zaaiende lading.
Diepte zou een verwijzing zijn naar de vele vliegtuigen die in de oorlogstijd het luchtruim doorkruisten. Duitse Doerniers en Junkers die opstegen en landden van het nabijgelegen vliegveld Soesterberg. En de Engelse Lancasters, Halifaxes en Liberators die richting Duitsland vlogen. Deze 'vogels der wrake' met hun dood, verderf en verminking zaaiende lading.****
Oorlogsdagboek, 19 en 20 januari 1945
M.C. Escher, studie voor Diepte, potlood op papier, 1955
M.C. Escher, studie voor Diepte (detail), potlood op papier, 1955
M.C. Escher, studie voor Diepte, potlood op papier, 1955
M.C. Escher, studie voor Diepte, potlood op papier, 1955
Studie voor Diepte, tekening in zwart en rood potlood op doorzichtig papier, 1955
Studie voor Diepte, tekening in zwart en rood potlood op doorzichtig papier, 1955
Studie voor Diepte, tekening in potlood op doorzichtig papier, 1955
M.C. Escher, Diepte. houtgravure en houtsnede in bruinrood, grijsgroen en donkerbruin, gedrukt van drie blokken, oktober 1955 (detail)
Een gespiegelde versie van de voorstudie liggend over het eindresultaat. Vergelijk ze door de slider te verschuiven.
Bronvermelding
[*] Leven en werk van M.C. Escher, onder redactie van J.L. Locher, Meulenhoff, 1981, blz. 84
[**] en [***] Bruno Ernst, De toverspiegel van M.C. Escher, Taschen, 1978, blz. 24-27
[****] Wim Hazeu, M.C. Escher, Een biografie, Meulenhoff, 1998, blz. 291-294
2 oktober 2018 t/m 13 januari 2019
