Platwormen

In december 1958 en januari 1959 werkte Escher aan een nieuwe prent die hij wilde tonen op een tentoonstelling in museum Boymans (nu: Museum Boijmans Van Beuningen) in februari. Onder de naam Vier Grafici exposeerde hij samen met Harry van Kruiningen, Wout van Heusden en Harry Disberg. Een gezelschap waarin hij al eerder had verkeerd. Hij schreef over de prent in een brief aan zijn zoon George en diens vrouw Corrie:*

In de volgende brief ging hij erop door:**

Het resultaat is de litho Platwormen. Een ingenieuze variant op Relativiteit en Trappenhuis die niet wordt bevolkt door mensen, maar door een van de meest eenvoudige levensvormen op aarde: platwormen. Een levensvorm waar Escher volgens eigen zeggen dus een zwak voor had. Misschien wel omdat ze symmetrisch zijn: hun linker- en rechterkant zijn spiegelbeelden van elkaar. Hij kende het beestje uit Animals without Backbones, een biologieboek dat hij met veel interesse had bestudeerd. Daarin komen allerlei ongewervelde dieren aan bod en Escher was gefascineerd door deze vreemde levensvormen. Het boek bracht hem inspiratie voor meerdere prenten, waaronder ook Vlakvulling II, waarin een groot aantal ongewervelde dieren voorkomen. De herinnering aan zijn tijd op de Gemeentelijke HBS in Arnhem kan ook een rol gespeeld hebben. Hij had er een docent Natuurlijke Historie, de zoöloog Anthonie Cornelis Oudemans (1858-1943), die was gepromoveerd op platwormen en er vast over verteld heeft in zijn lessen. School boeide Escher matig maar met Oudemans (en met tekenleraar F.W. van der Haagen) kon hij het goed vinden. Over deze leraar schreef hij dat deze:***

Oudemans schreef een beroemd geworden boek over zeeslangen (The Great Sea Serpent, 1882), waarmee hij veel scepsis scoorde onder collega’s. Of Escher dat boek kende, is niet bekend.

Omdat platwormen meestal in het water leven, plaatst Escher hun huis onder water. Een illusie die hij onder andere bereikt door horizontale accenten te leggen die de beweeglijkheid van het water illustreren. Net als de wentelteefjes in Trappenhuis leven de platwormen in hun eigen habitat. Alsof het bewoners zijn van een eigenzinnig aquarium.

Escher beschrijft het bouwwerk als volgt:****

De leefruimte van de platwormen is dus volledig gebouwd met tetraëders en octaëders, geschakelde vierzijdige piramides. Het vereist wat ruimtelijk voorstellingsvermogen om een dergelijke ruimte voor je te zien, maar Escher draait er zijn hand niet voor om. Hij was al goed bekend met deze vormen, waarvan hij driedimensionale modellen in zijn atelier had staan en hangen.

Hoewel de ruimte in Platwormen geen verticale wanden heeft en geen horizontale plafonds en vloeren, wijst Escher er in zijn briefwisseling met Bruno Ernst op dat:*****

Op de prent staan vijf van deze zuilen, waarvan de twee aan de rechterkant twee verschillende varianten zijn. De meest rechtse is een stapel van octaëders en die daarnaast een stapel van tetraëders. Het spelen met symmetrie en spiegeling, het perspectivisch juist afbeelden van de schuine wanden en vloeren en de manier waarop de tetraëders en octaëders zich in deze ruimte manifesteren is als een ingewikkelde puzzel. Een puzzel die Escher hoofdbrekens moet hebben gekost, maar hem ook veel plezier zal hebben verschaft.