Een kijk in de spiegel
Herken je dit? Je loopt door een vertrouwde winkelstraat en ineens gebeurt er iets in een etalage: in een flits zie je een spiegelbeeld dat je niet kent. Het is een variant op het vertrouwde en bekende beeld waardoor je dag op zijn kop wordt gezet. Want dit andere, die flits, blijft in je hoofd hangen als vraag: wat zag ik daar nu?
Dit laat Escher soms ook gebeuren. Dit kun je al zien in de vroege prent Stilleven met spiegel, een litho uit 1934. Ach, denk je, een kaptafel met zo’n houten spiegel, misschien kijk je nog wat langer naar de koperen kandelaar met kaars die technisch zo mooi is neergezet. Je ziet wellicht nog dat de spiegel in de hoek door een doosje is vastgezet waardoor hij gekanteld blijft staan. Het glas met de tandenborstel, het hangende mandje en de kaart met heilige afbeelding die in de hoek is gestoken… je neemt het waar, maar bekijkt het niet echt goed. Bij ons in het museum sla je dan vrijwel meteen de hoek om naar de volgende zaal.
En toch blijft er wat hangen, wat knagen: er was iets vreemds met dat werk…. Wat was het? Je loopt terug om toch nog eens goed te kijken. O, ja je ziet een straat in die spiegel, goh. En dan opeens valt het kwartje: een STRAAT in DIE spiegel?? Die spiegel is toch gekanteld? Dan zou die straat daar boven in de hoek van de ruimte achter ons moeten zitten!
Escher verbindt in deze litho twee verschillende ruimtes die eigenlijk niets met elkaar te maken hebben. Het knappe is dat hij het op zo’n verhullende manier doet dat het je dus niet direct opvalt, maar ergens blijft iets knagen in het hoofd. Je zag dat er iets niet klopte, maar je nam het niet waar. Toch vroeg je je af: waar zit de visuele kink in de kabel? Wat is er anders?
Als je het dan ontdekt, verwonder je je, niet alleen over de slimme manier waarop Escher je voor de gek houdt, maar ook over je eigen sufheid. Je zag niet meteen dat je met een optische illusie te maken hebt, terwijl je toch weet dat Escher hier zo vaak mee speelt. Je bent verbaasd over dit werk, verwonderd. Een van de belangrijke punten waar Escher steeds op terugkomt, is juist verwondering. Hij wil dat zijn toeschouwers zich met hem verwonderen. Hij schrijft hier over in 1959:
“Wie zich verwondert, geeft zich rekenschap van een wonder.”
Wat is er nu mooier dan zo maar op een dag, lopend door een museumzaal, ook nog eens voor de gek te worden gehouden? Je hoofd krijgt lucht en je gedachten gaan met je aan de haal, want als de straat achter je hoog in de lucht kan zweven, wat kan je dan wel niet allemaal meer overkomen? Escher laat ons zien dat handen elkaar kunnen tekenen en dat water op onmogelijke wijze omhoog kan stromen.
Escher legt in 1959 uit dat hij in iedere prent probeert:
“een bepaalde gedachtengang [spelling Escher] duidelijk te maken. De ideeën die eraan ten grondslag liggen, getuigen veelal van mijn verwondering over en mijn bewondering voor wetmatigheden die de ruimte om ons heen bevat.”
In Stilleven met spiegel zie je een eerste geslaagde poging om op deze ‘stiekeme’ manier twee ruimtes te combineren die niet bij elkaar passen. Hij combineert een verre buitenwereld, een straat uit het kleine stadje Villalago in de Abruzzen, met een klassiek stilleven.
In minder extreme mate gebeurt hetzelfde in de houtsnede Stilleven en straat uit 1937. Hierin verbindt Escher de voorgrond direct met de achtergrond. Ook dit is een optische truc, maar geen illusie. Door de asbak met de pijp en het kaartspel zo prominent in de voorgrond te zetten, krijg je het gevoel dat dit dichtbij is. Vervolgens kijk je omhoog en zie je meteen de bocht aan het einde van het kleine straatje.
Die bocht wekt nieuwsgierigheid op. Je ogen willen daar naartoe en je kijkt als het ware niet meer rustig en langzaam het straatje af. Dat doe je pas in tweede instantie, maar dan heb je het idee van die verre bocht al gekregen.
Ik denk dat Escher verrukt zou zijn geweest van dit digitale tijdperk. De grapjes tussen de verschillende werelden die nu mogelijk zijn, zouden hem fascineren. Aan de andere kant denk ik soms dat het heel prettig is dat Escher niet in deze tijd leeft en werkt. Het is vaak al zo spannend zijn stilstaande werelden in je hoofd te laten landen. Stel eens voor wat er zou gebeuren, als hij ook nog eens de virtuele wereld in beweging had gezet!
De citaten komen uit:
De heruitgave 2006 door Taschen GMBH van “M.C. Escher Grafiek en Tekeningen, ingeleid en toegelicht door de graficus”, indertijd uitgegeven door Koninklijke uitgeverij J.J. Tijl, Zwolle 1959.