Van foto tot fantasie
Maurits Cornelis Escher maakte in de jaren 20 en 30 van de vorige eeuw vaak lange tochten door Italië ter inspiratie voor zijn werk. Uit de tentoonstelling Escher, close up blijkt dat niet alleen schetsen, maar ook foto’s onderdeel uit maakten van Eschers voorstudies.
Samen met bevriende kunstenaars bezocht Escher in de lente en de zomer graag ongerepte streken in Italië voornamelijk en maakte dan schetsen. In de winter daarop werkte hij een selectie daarvan uit tot prenten. Uit de tentoonstelling Escher, close up blijkt dat hij vaak ook een foto maakte van zijn onderwerp, precies vanuit hetzelfde perspectief. Deze foto’s uit Eschers archief hangen nu voor het eerst naast de prenten die uit deze studies zijn voortgekomen.
In het voorjaar van 1930 maakte Escher bijvoorbeeld een reis door de regio Calabrië in Italië. Tijdens deze reis maakte hij talloze foto’s die hij netjes in een fotoalbum plakte. Op het eerste gezicht lijken deze foto’s gewoon herinneringen aan een mooie vakantie. Wel veel foto’s van landschappen, maar toch, vakantiefoto’s. Wanneer je echter goed kijkt naar de werken die hij maakte in die periode, herken je de landschappen uit zijn prenten.
Hierboven zie je vier pagina’s van de reis naar Calabrië uit het fotoalbum van Escher. De foto’s dateren van 30 april 1930 tot 24 mei 1930. Van de 27 foto’s die Escher schoot van deze reis zijn er 10 foto’s waarop dezelfde landschappen zijn te zien als in zijn prenten. De overige foto’s zijn gemaakt van zijn reisgezelschap of van bijzonderheden uit de regio. Wanneer je kijkt naar deze verhouding verliezen de foto’s het karakter van louter gezellige vakantiekiekjes. Een deel van de foto’s diende als referentie. Het waren onderwerpen die Escher verder uitwerkte in zijn werk.
Dat blijkt nog meer wanneer je de foto’s met de prenten van hetzelfde onderwerp vergelijkt. Bij Pentedatillo maakte Escher bijvoorbeeld de foto links. In de winter daaropvolgend maakte hij de prent rechts.
De overeenkomsten tussen de foto en de prent zijn immens. Precies hetzelfde perspectief, dezelfde focus op het onderwerp. Frappant is echter dat Escher de vriend, die in de foto is afgebeeld, weglaat en dat hij het onderwerp iets anders inkadert. Escher geeft in zijn houtsnede links en rechts in de marge prominent planten weer, wat de compositie spannender maakt. Ook maakte hij de rotsen van Pentedatillo puntiger en dramatiseerde hij de bebouwing in de rotsen. Door de houtsnede als medium te kiezen maakte hij er een contrastrijke voorstelling van, een sferisch perspectief is lastig in een houtsnede.
Dat is wellicht de reden waarom hij van het volgende onderwerp een litho maakte en geen houtsnede. Kijk naar Eschers foto van de Cattolica van Stilo en de prent die hij maakte van hetzelfde onderwerp.
Door de foto naast de prent te plaatsen zien we op het eerste gezicht heel veel overeenkomsten. Kijk je iets beter, dan komen de verschillen juist naar voren. Waar is Stilo gebleven? Escher heeft de huizen volledig achterwege gelaten en verruild voor een romantisch vergezicht. Geïnspireerd op de bergen aldaar, maar wel naar zijn wensen aangepast. De precieze Escher zet de werkelijkheid dus ook in zijn landschappen naar zijn hand.
Enkele dagen later maakte Escher een foto van Santa Severina, eveneens in Calabrië.
Diezelfde winter maakte hij een litho van hetzelfde landschap:
Hier zien we dezelfde tendens. In zijn litho stileerde Escher het landschap sterk. Hij maakte het contrastrijker, interessanter. Het Santa Severina van de foto lijkt een uitgezakte pudding in vergelijking met de versie in de prent van Escher. Eschers Santa Severina toont een fier stadje, bijna strijdvaardig. Als een geslepen diamant schittert het in de zon. De diffuse groenpartijen op de foto zijn verwisseld voor zelfverzekerde rotspartijen. De contouren van de stad maakte Escher sterker, de kerktoren scherper. De realiteit steekt flets af bij de grafische weergave.
Dit is slechts een greep uit de combinaties van foto en prent die er te maken zijn, want er zijn er nog veel meer. Wat kunnen we echter al afleiden uit deze kleine selectie? Allereerst natuurlijk dat Escher foto’s als onderdeel van zijn voorstudies gebruikte. Waarom zou hij anders zo nauwgezet foto’s maken van de onderwerpen waar hij daarna een prent van maakte? Wanneer we zijn agenda uit dezelfde periode erop naslaan, blijkt dat hij noteerde in zijn agenda welke foto’s relevant waren. Zie bijvoorbeeld deze twee pagina’s uit 1930 waarin hij noteerde welke foto’s van Santa Severina belangrijk waren op 19 en 20 mei.
Wat valt er nog meer op wanneer we de foto’s met de prenten vergelijken? Escher zette in zijn weergaven van landschappen de realiteit naar zijn hand. En hij koos naargelang het karakter van het landschap dat hij wilde weergeven welk grafisch medium daar het beste geschikt voor was. De foto’s geven ons niet alleen een prachtige beeld van ongerept Italië in 1930, ze geven ons ook een blik in Eschers kunstenaarsbrein. Een ongekend inkijkje in Eschers werkwijze en zijn perceptie van de werkelijkheid.