De kunstwereld rondom Escher

In 2024 is het 100 jaar geleden dat Julie de Graag overleed. Deze talentvolle tijdgenoot van M.C. Escher weet met weinig details de essentie te raken in houtsneden van planten, dieren en mensen. De kunstenaars delen een grote liefde voor de natuur, observeren de wereld om hen heen en verbeelden die op eigen wijze in grafiek.

Behalve bij de directe leermeester, die essentieel is voor elke kunststudent, kan er ook inspiratie worden gehaald bij de meesters uit het verleden. Het werken in de stijl van of kopiëren van herkenbare beelden is voor kunstenaars een manier om zich de technieken en ideeën van hun helden eigen te maken en zichzelf uit te dagen door te kijken naar kunst door de ogen van een ander

Het platte vlak was erg belangrijk voor M.C. Escher. Het tweedimensionale witte papier bood hem de mogelijkheid om het oneindige te onderzoeken en illusies op te wekken. Daarop creëerde Escher zijn driedimensionale werelden waarmee hij het oog van de kijker bedot. Werelden waarin orde en chaos met elkaar de strijd aan gaan, net als in de echte wereld. 

Eschers belangstelling voor Rembrandt begon al vroeg. Hij was als adolescent geïnteresseerd in kunst, maar had weinig nieuwsgierigheid naar opkomende stromingen, zoals het kubisme en het dadaïsme. Zijn voorkeuren lagen bij de Late Middeleeuwen en de Renaissance. Maar ook bij Rembrandt. Als 17-jarige had hij al een reproductie van één van Rembrandts beroemdste schilderijen, De Staalmeesters (1662), in zijn kamer in Arnhem hangen.

Over het algemeen geven spiegels een reflectie van de werkelijkheid, maar in de kunstwereld gelden andere wetten. Zeker in de wereld van Maurits Cornelis Escher. Daarin is niets wat het lijkt. Zijn prenten zijn direct herkenbaar, maar de man erachter was iemand die zich niet zo makkelijk liet kennen. 

Al eeuwenlang maakt men prenten. Het is dus geen wonder dat er in de loop van de tijd een groot aantal grafisch technieken is ontstaan. Van houtsnede, kopergravure en mezzotint tot zeefdruk. Toch hebben veel grafische kunstenaars altijd een eigen draai weten te geven aan het eeuwenoude vak. 

In de tijd dat Escher leerling is aan de School voor Bouwkunde en Sierende Kunsten krijgt hij veelvuldig les in het maken van portretten. Zijn leraar, Samuel Jessurun de Mesquita (1868-1944), leert hem de kneepjes van het grafische vak. Portretten van mens én dier komen ruimschoots in zijn lessen aan bod. 

De term ‘homo universalis’ is tijdens de Renaissance bedacht door de schrijver, filosoof en musicus Leon Battista Alberti (1404-1472). De term wordt nog wel eens misbruikt, maar Richard Roland Holst (1868-1938) zou je toch wel zo kunnen typeren. 

M.C. Escher maakte met Belvédère, Waterval en Klimmen en dalen drie iconische prenten die zijn gebaseerd op onmogelijke figuren: een kubus, een driehoek en een trap. Op 2 februari 2002 overleed de Zweedse kunstenaar en kunsthistoricus Oscar Reutersvärd, die wel als de oervader van de onmogelijke figuur gezien kan worden.

Op 9 november 1778 stierf Giovanni Battista Piranesi, de Italiaanse kunstenaar en architect die wordt beschouwd als de grootste graficus van zijn tijd. Zijn faam dankte hij in eerste instantie aan zijn Vedute di Roma, een serie etsen met indrukwekkende gezichten op de ruïnes en monumenten van Rome. Maar het zijn vooral Piranesi's befaamde fantasieprenten over kerkers, de Carceri d'Invenzione, die ook nu nog enorm tot de verbeelding spreken. Escher was een groot bewonderaar. 

Op 29 juli 1961 verschijnt het artikel How to read a painting (Adventures of the mind) van kunsthistoricus Ernst Gombrich in het befaamde Amerikaanse tijdschrift The Saturday Evening Post. Hierin beschrijft Gombrich op uitvoerige wijze een aantal van Eschers prenten. De subkop luidt: 'By visual paradoxes the artist shocks the viewer into the realization that there is more to art than meets the eye.' Een zin die overduidelijk te relateren is aan Escher. Het artikel zorgde voor veel extra belangstelling voor Eschers werk.
 

De Franse filosoof, journalist, schrijver en Nobelprijswinnaar Albert Camus schreef zijn roman De pest in 1947. Het boek was een directe reactie op de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog. De ziekte zelf en het overwinnen ervan zijn een metafoor voor de strijd tegen de nazi’s, de bruine pest. 

50 jaar geleden, op 5 december 1969, lanceerden The Rolling Stones het album Let It Bleed. Het is een van de bekendste Stones-albums, met daarop klassiek geworden songs als Gimme Shelter, Midnight Rambler en You Can’t Always Get What You Want. De hoes bevat een taart en een platenspeler, maar er had een prent van Escher kunnen staan.

Op 14 november 2019 opende de tentoonstelling David Umemoto: Architect van het onmogelijke in Escher in Het Paleis. David Umemoto is een Canadese beeldhouwer met een achtergrond in architectuur. Zijn mysterieuze sculpturen van onmogelijke gebouwen werden zij aan zij getoond met het werk van M.C. Escher. De graficus is altijd al een invloed geweest op het werk van Umemoto.

Philippe Druillet, geboren op 28 juni 1944, staat bekend om zijn barokke tekeningen en bizarre sciencefictionverhalen. Na een paar jaar als fotograaf te hebben gewerkt, debuteerde hij in 1966 met Lone Sloane, le Mystère des Abîmes. Het boek bevat een pagina waarin een intrigerende en uitbundige variant van M.C. Eschers Relativiteit (1953) te zien is.

In juni 1962 schreef Escher een ode aan de Britse schrijver en academicus John Ronald Reuel Tolkien, die wereldberoemd werd door zijn fantasy-cyclus The Hobbit, The Lord of the Rings, en het postuum gepubliceerde The Silmarillion. Zoon Arthur had hem eerder dat jaar op The Hobbit getrakteerd, een boek waarin hij fanatiek las tijdens zijn noodgedwongen bedlegerigheid.

Sinds het Brexitreferendum op 23 juni 2016 is het Verenigd Koninkrijk in een constante staat van verwarring over de toekomst van de natie en de relatie met het Europese vasteland. Hoewel de stemming rond Brexit nog steeds vooral heel pessimistisch is, is er een beroepsgroep die er ook deels van geniet. Al bijna drie jaar spugen de cartoonisten een onuitputtelijke stroom aan politieke prenten uit over de Brexit. Daarin speelt M.C. Escher een opvallende rol.

Op 1 maart 1958 overleed Giacomo Balla, een van de belangrijkste kunstenaars van het futurisme. Waarschijnlijk kende Escher hem niet persoonlijk maar hij was wel bekend met zijn werk. Er zijn een aantal verrassende overeenkomsten tussen de futurist Balla en het vroege werk van de graficus Escher. 

In 2018 was in het Teylers Museum een groot overzicht van originele kunstwerken van de Italiaanse Renaissance-kunstenaar Leonardo da Vinci (1452-1519) te zien, met 33 tekeningen van de meester en evenveel werken van tijdgenoten. Da Vinci zag kunst en wetenschap niet als losse 'werelden'. Voor hem hadden ze alles met elkaar te maken. Op dat raakvlak vinden Da Vinci en Escher elkaar. 

In 1957 schreef Escher over zijn zeereizen en hoe hij genoot van de golven. Hij zou ze zelf graag goed kunnen tekenen (die schijnbaar vormeloze, chaotische heerlijkheden) maar voelde zich tekort schieten. Hij zag echter dat Katsushika Hokusai het wel kon. Deze meesterlijke kunstenaar wist als geen ander de dynamiek van de woeste zee in grafiek vast te leggen.

Op 14 januari 1898 stierf Lewis Carroll, de Britse auteur die wereldwijde faam verwierf met Alice's Adventures in Wonderland en Through the Looking-Glass. Carroll overleed vijf maanden voordat Escher werd geboren. Hoewel hun levens elkaar dus niet gekruist hebben, zijn er veel overeenkomsten tussen de schrijver en de kunstenaar. 

Escher in Het Paleis heeft een bijzondere schenking ontvangen: drie servetten van de kunstenaar en ontwerper Chris Lebeau (1878-1945). De servetten Straalbreking, School Visschen en Appel waren in het bezit van M.C. Escher. Hij deed dat in opdracht van Linnenfabrieken E.J.F. van Dissel & Zonen te Eindhoven. De weverij werkte vaker samen met gerenommeerde ontwerpers, waaronder later ook Escher die rond 1953 een opdracht van ze aannam.