‘Ik geloof dat er geen muziek is die mij zo ontroert..’
schreef Escher op zijn 22ste aan een vriendin over de composities van Bach. In het vorige verhaal schreef ik al over Eschers liefde voor muziek. In deze aflevering gaat het specifiek over zijn voorkeur voor een componist: Johann Sebastian Bach.
‘..menige prent in mijn gedachten kreeg vaste vorm, terwijl ik luisterde naar de heldere logische taal die hij spreekt, terwijl ik dronk van de klare wijn die hij schenkt,’
zei Escher er zelf over. Bachkenners zal het niet verbazen dat Escher verzot was op deze muziek. Het grafische werk van de kunstenaar en de composities van Bach vertonen op abstracte wijze overeenkomsten. Beiden hebben een systematische benaderingswijze, ritmiek en herhaling en symmetrie. Om over esthetiek nog niet eens te twisten.
Escher was een enthousiast concertganger. Met potlood kalkte Escher gedurende zijn hele leven zijn agenda’s vol met data van belangrijke uitvoeringen.
‘Dikwijls ga ik erheen in een beroerde stemming, in een echte pieker-bui. Maar wat valt er nog te piekeren en te kankeren als je zoiets heerlijks hoort…’
schreef hij in 1922.
‘Soms, als de organist bijv. een fuga van Bach speelt, dan valt alles weg, dan zijn er geen mensen meer, geen kerk, dan is er niets dan klank..’
In Haarlem, waar hij gedurende zijn jeugd woonde, was een actieve Bachvereniging waar hij veel profijt van had, maar ook wanneer hij later in Italië en in Baarn woonde bleef hij een fervent liefhebber van uitvoeringen van klassieke muziek, met Bach in het bijzonder.
Eschers zoon George zal later opmerken dat hij met Bach is opgegroeid en dat de intiemste momenten met zijn vader waren wanneer zij samen, in absolute stilte, naar verschillende uitvoeringen luisterden op gekoesterde grammofoonplaten. Zelfs wanneer Escher aan het werk was, floot hij gemoedelijk de composities van de Duitse componist.
Escher zag zelf ook overeenkomsten tussen het werk van Bach en zijn grafische werk. Op zijn eigen wijze probeerde hij het in 1940 te beschrijven aan een vriend:
‘Nu wou ik je nog wat zeggen over het verband met muziek, en wel in de hoofdzaak die van Bach, d.w.z. de Fuga, of eenvoudiger de canon… …Wat is een canon? Een goede definitie ben ik niet bij machte te geven, maar het komt toch hoofdzakelijk neer op een kort motief, als het ware een afgerond geheel, dat zich herhaalt. Die herhaling gebeurt op allerlei manieren: identiek, of in een andere toonaard, of van achteren naar voren, of ondersteboven (als in een spiegel gezien), of 2 maal zo langzaam, en deze omgedraaide motieven klinken tegelijkertijd, maken allerlei mathematische figuren.’
‘Het heeft heel veel van mijn motieven, die ik ook om verschillende assen laat draaien. Ik heb dat gevoel van relatie, verwantschap, tegenwoordig zoo sterk, dat ik tijdens het luisteren naar Bach, dikwijls geïnspireerd word en een sterke drang naar zijn dwingende rythme voel, een cadans die iets van de eindeloosheid zoekt. In de Fuga is alles gebaseerd op een enkel motief, dikwijls maar van enkele noten. Bij mij draait ook alles om een enkele gesloten contour.’
Escher heeft zelfs geprobeerd muziek te visualiseren. Zoals veel kunstenaars in die periode worstelde hij met hoe je muziek kunt weergeven, anders dan met de rigide structuur van een notenbalk.
‘Mocht het mogelijk blijven muziek op meer volkomen wijze visueel te illustreeren, dan zou haar toegankelijkheid in het algemeen worden vergroot en de bevattelijkheid van degene die haar ondergaat zou stijgen,’
meende hij. In 1936 probeerde hij een prelude van Bach voor piano in bewegende beelden om te zetten. Op elke pagina een ander figuur. Wanneer je het boekje door je handen laat ritselen en de pagina’s zo snel omslaat, zie je de figuren bewegen. Er ontstaat een soort animatie van de muziek. Hij noemde het: Aanschouwelijke weergave van de muziek in twee dimensies.
Soms beschrijft Escher zijn liefde voor Bach met dezelfde poëzie en vervoering als een kunstenaar zijn muze:
‘..een gevoelsmatige beïnvloeding die plaatsvindt en toch, of misschien juist daardoor, werkt de stroom van zijn klanken bevruchtend en inspirerend, zowel in de zin van bepaalde ingevingen of beelden oproepend, als in het algemeen een onweerstaanbare lust tot uitbeelden bevorderend. In zijn muziek openbaart zich, meer dan in welke andere klassieke of moderne ook, voor mij iets van zelf sprekends, iets dat ik verwachtte zonder er mij van bewust te zijn geweest, zoals men soms landschappen herkent die men voor de eerste maal ziet.’
Het is als een liefdesverklaring. Het is alsof ik je altijd al gekend heb. De verbondenheid die Escher voelde met Bach zat diep.