Eschertegels voor het eerst in het paleis

Escher was in de eerste plaats een graficus. Toch heeft hij ook diverse ontwerpen gemaakt voor kunst in de openbare ruimte. Zo ontwierp hij voor twee scholen prachtige tegelpilaren met regelmatige vlakvullingen. De pilaren zijn onlangs gerestaureerd en verplaatst en nu zijn voor het eerst de originele tegels te zien in Escher in Het Paleis!

Escher ontwierp pilaren voor twee scholen; het Maris College te Den Haag (destijds nog de Johanna Westermanschool genaamd op de J.W. Frisolaan) in 1959 en het Baarnsch Lyceum in Baarn tien jaar later. Voor de Johanna Westermanschool, een school voor meisjes in Den Haag, maakte Escher drie pilaren, voor het Baarnsch Lyceum maakte hij er twee. Allen in zwart-wit en allen bestaand uit tegels voorzien van regelmatige vlakvullingen. Hoe kwamen deze pilaren tot stand? En, nog belangrijker: waar zijn ze nu?

Meisjesschool Den Haag

Laten we beginnen in Den Haag. Toen in 1958 werd begonnen aan de nieuwbouw voor Meisjesschool aan de J.W. Frisolaan, benaderde de toenmalig directeur van de school Escher. In overleg, ook met de architect Bleeker, werd besloten om drie pilaren in de aula van vlakvullingen te voorzien. Ronde pilaren moesten het worden, bekleed met tegels van naadloos in elkaar overgaande patronen. Een ambitieus project.

Escher maakte het ontwerp en de De Porceleyne Fles kreeg de opdracht om de tegels te maken. Kosten: 600 gulden per zuil. In juni 1959 werden er proeftegels gebakken en al snel daarna werd er overgegaan tot uitvoering van het project. Iets te snel misschien. Escher was dat jaar tussen half juni en half augustus op vakantie en toen hij terugkwam waren de tegels al geplaatst. Het resultaat was een ontevreden kunstenaar.

De tegels waren volgens Escher niet geplaatst naar zijn ontwerp en de maatvoering en afwerking van de tegels waren ook niet goed. Zo kwamen de regelmatige vlakvullingen niet uit de verf, volgens Escher. Alles moest opnieuw. Kosten: 500 gulden per zuil.

Het is wellicht niet verwonderlijk dat het niet in een keer goed ging. De tegels die Escher had ontworpen waren ook ware kunststukjes. Om de ronde zuilen te bedekken moesten de tegels gebakken worden in een licht bolle vorm, met een holle binnenkant, zodat ze makkelijker waren aan te brengen. Het patroon moest opstaande randen vertonen, zodat de glazuur daar perfect in bleef liggen. Elke tegel moest naadloos overeenkomen met de tekening en op de millimeter precies worden geplaatst, anders ging de regelmaat van de vlakvulling verloren. Geen makkelijke klus.

Het is goed gekomen. De meisjesschool is in 1959 geopend met drie prachtige zuilen in de aula.

Baarnsch Lyceum

Iets minder dan tien jaar later werd Escher weer benaderd voor een soortgelijk project. Dit keer in zijn eigen woonplaats: Baarn. De school waar Eschers eigen zonen leerling waren geweest, het Baarnsch lyceum, ging verhuizen. Op de nieuwe locatie wilde de school graag een kunstwerk van Escher. De architect van de nieuwbouw: Bleeker, dezelfde architect als destijds in Den Haag. Het was dan ook logisch om ook hier pilaren te maken.

Escher maakte het ontwerp en ook dit keer werd aan de De Porceleyne Fles gevraagd om het uit te voeren. De rekening van de opdracht is nog bewaard en het is frappant om te zien dat het bedrijf dit keer 2.850 gulden vraagt voor het gehele project. Aanzienlijk meer dan in Den Haag. Escher vroeg een honorarium van 2000 gulden per kolom.

Dit keer is Escher meteen bij de eerste dag van het plaatsen aanwezig. Niets mocht misgaan! Hij werkte de tegelzetters op de zenuwen, maar het resultaat was prachtig. In Eschers agenda is te lezen dat hij als beloning sigaren kocht voor de tegelzetters.

Nu zou je denken: eind goed, al goed! Maar nee, hiermee is het verhaal nog niet af. In 2008 en in 2013 gingen beide scholen verhuizen en werden de oude schoolgebouwen gesloopt. Dit keer was het Baarnsch lyceum als eerste en kon het Maris College de kunst afkijken. Want dat was het, een kunst.

Het verplaatsen van de zuilen had mogelijk nog meer voeten in de aarde dan het maken ervan ruwweg 50 jaar geleden. Want hoe krijg je dergelijke tegels mooi verwijderd? En waar plaats je ze terug? En vind maar eens een bedrijf dat gespecialiseerd is in het betegelen van ronde pilaren met tegels die onvervangbaar zijn. Kortom, een uitdaging.

Uiteindelijk werd er in 2010 een geschikte partij gevonden en werd er begonnen met de ontmanteling van de zuilen. Met een slijpmachine werden de voegen diep ingeslepen. Nat slijpen lukte niet, gevaar voor elektrocutie, dus dan maar droog. Stof overal. O. Ver. Al. En wrikken. Wegen. En erachter komen dat de tegels zijn verankerd. Om de tegels los te krijgen moesten deze ankers voorzichtig losgeslepen worden of worden doorgetikt zonder de tegels te beschadigen. Een heel gedoe. Het duurde twee dagen om 176 tegels af te nemen. En in dit proces zijn ‘slechts’ 9 tegels gebroken.

Op de nieuwe locatie werden de pilaren door de vakmannen, met behulp van steldraden en een laser, in drie dagen weer in volle glorie hersteld.

Slechts twee jaar daarna ging het Maris College verhuizen. Voor hen was het fijn dat ze het wiel niet hoefden uit te vinden. Het lukte dan ook uitstekend om de pilaren te verhuizen naar de nieuwe locatie in de Landrestraat waar ze nu nog steeds zijn te bewonderen.