Escher Vandaag

De bladzijde voor de eerste week van januari 1942 vulde Escher niet met afspraken maar met een lijstje. Hij noteerde voortdurend lijstjes in zijn agenda, van boodschappen en treintijden tot lijsten van verkocht werk en het gewicht van hemzelf en zijn gezin, maar dit was een heel bijzonder lijstje. Het bevatte de namen van de kunstenaars die toegetreden waren tot de op 25 november 1941 opgerichte Kultuurkamer. In Duitsland zelf was op 22 september 1933 de Reichskulturkammer opgericht door propagandaminister Joseph Goebbels. Ook de Nederlandse variant moest ten dienste staan van de bezetter en zijn nationaalsocialistische ideologie. Trefwoorden waren nationalisme, verbondenheid met land en volk, historisch besef, uitbannen van ′ontaarde, ongezonde, onnatuurlijke creativiteit′ en een ′positief-Germaanse houding′. Elke kunstenaar die wilde exposeren, publiceren of musiceren moest er lid van zijn. Joden waren uitgesloten. Wie lid werd, verklaarde zich formeel akkoord met de politiek van de bezetter.

2018 is bijna voorbij. Op Facebook en in deze sectie brachten we het afgelopen jaar elke week een verhaal over het leven en het werk van M.C. Escher. Alle beelden die we daarin hebben gebruikt hebben we verzameld in deze video. Bedankt iedereen voor de aandacht dit jaar en op naar een net zo rijk gevuld 2019!

In het najaar en de winter van 1930-1931 werkte Escher de schetsen en foto's uit die hij in het voorjaar had gemaakt tijdens een reis door de Italiaanse provincies Campanile en Calabrië, samen met zijn vrienden Giuseppe Haas-Triverio, Roberto Schiess en Jean Roussett. De houtsnedes en litho’s die ervan maakte, dragen de poëtische namen van de plaatsen die hij had bezocht: Palizzi, Morano, Pentedatillo, Stilo, Scilla, Tropea, Santa Severina, Rocco Imperiale, Rossano.

Van het bergplaatsje Pentedatillo was hij zo onder de indruk dat hij er twee houtsnedes en een litho van maakte.

Voor velen is Escher de meester van de illusies. Een tovenaar op papier die je met zijn onmogelijke constructies en wonderlijke metamorfoses inpakt waar je bij staat. Wat hij maakt, kan niet bestaan. Al zie je het met eigen ogen. Toch is dat niet altijd het geval. Escher was inderdaad gefascineerd door de illusies die het platte vlak op kon roepen, maar soms wilde hij ook gewoon de schoonheid in de werkelijkheid laten zien. Drie Werelden is daar een van de mooiste voorbeelden van.

Onder dezelfde titel als de overzichtstentoonstelling in 1968, werd op 23 november 1971 het boek De werelden van M.C. Escher gelanceerd in het Haagse Gemeentemuseum. Op 10 december ontving de kunstenaar zelf het eerste exemplaar in het Rosa Spier Huis in Laren. Voordat hij dit deed was al duidelijk dat het boek een enorm succes zou gaan worden. De Commissie voor de Collectieve Propaganda van het Nederlandse boek (CPNB) had het uitgeroepen tot 'Boek van de maand'. Uitgeverij Meulenhoff had gemikt op veertigduizend exemplaren, maar verhoogde de oplage al snel tot vijftigduizend. Toch waren ook die al uitverkocht voordat het boek in de boekhandel beschikbaar was. Opnieuw werd de oplage verhoogd, ditmaal tot vijfenzeventigduizend, maar binnen een maand waren ook die allemaal verkocht. Voor een intekenprijs van ƒ 12,50 kregen kopers een boek met 5 inleidingen, een bibliografie, een overzicht van Eschers voornaamste tentoonstellingen en lezingen en 270 afbeeldingen (waarvan 8 in kleur) met bijschriften. Een koopje.

Op 4 december 1988 overleed de grafisch ontwerper Gerd Arntz. Hij was een van Eschers beste vrienden. Met zijn karakteristieke stijl als graficus was Arntz een buitenstaander onder zijn vakgenoten. Net als Escher. Beide 'buitenstaanders' waardeerden elkaars werk. De twee onderhielden jarenlang een briefwisseling waarin ze ervaringen en ideeën uitwisselden en elkaars werk becommentarieerden. Ook kwamen ze bij elkaar thuis en Arntz bleef Escher tot aan diens dood in 1972 bezoeken in het Rosa Spier Huis.

Op 24 november 1960 werd de schrijverswerkplaats Oulipo opgericht. Het staat voor 'Ouvroir de Litterature Potentielle' ofwel de 'Werkplaats voor Mogelijke Literatuur'. Het is een los verband van Franstalige schrijvers en wiskundigen die literaire werken maken die aan bepaalde voorwaarden of beperkingen onderhevig zijn. Het gebruik van dit soort beperkingen was niet nieuw (schrijvers als Edgar Allan Poe, Lewis Carroll, James Joyce, Ferdinand de Saussure en Gertrude Stein werkten er al mee), maar het is wel de eerste keer dat het zo georganiseerd gebeurde.

Escher was gek op de grillige en verticale landschappen die hij aan trof in de Abruzzen en Calabrië, aan de Amalfitaanse kust, op Sicilië en op het Franse eiland Corsica. Hij heeft deze streken vele jaren achter elkaar en op talloze manieren doorkruist. Met zijn schetsblok in aanslag beklom hij de Corsicaanse toppen, daalde hij af naar de zee bij Amalfi, wandelde hij door de ruige berggebieden in de Abruzzen en Calabrië en trotseerde hij de hitte van Sicilië. Maar er was één plaatsje waar hij steeds naar terug bleef keren: Atrani.

Van 14 november tot 14 december 1950 had Escher een tentoonstelling in de Amsterdamse galerie Le Canard. Hij exposeerde daar samen met zijn collega-graficus Harry van Kruiningen. Op de uitnodigingskaart stond een vignet met duiveltjes afgebeeld, een houtgravure die Escher speciaal voor de tentoonstelling had gemaakt. Hij liet er, zoals ook op de kaart te lezen is, grafiek en een handgeweven wandtapijt zien.

Vorige week schreef ik al dat de kunstkritiek Escher jarenlang niet bepaald positief bejegend heeft. Maar uiteindelijk was hij zelf nog altijd zijn grootste criticus. Er zijn zeker uitzonderingen maar vaak was hij ontevreden over zijn laatste creatie. Dat varieerde van 'het was toch net niet goed genoeg' en 'er had net wat meer ingezeten' tot 'dit is echt een totale mislukking.' Eind oktober 1955 was het weer zover.

M.C. Escher mag tegenwoordig dan wel erg populair zijn bij zowel het grote publiek als bij de kunstkritiek, dat was zeker niet altijd zo. Door veel kunstliefhebbers en critici is hij zelfs jarenlang genegeerd. Zijn werk werd weggezet als decoratie en was hoogstens technisch goed gemaakt. Inhoudelijk had hij niets te melden. Die mening is al terug te vinden in de vroegste kritieken uit de jaren twintig en hij bleef terugkeren in de decennia die volgden.

Op 20 oktober 1922 maakt Escher een tekening die met terugwerkende kracht een grote invloed op zijn leven zou hebben. Hij maakte die herfst zijn eerste zeereis per vrachtschip, van Amsterdam naar de Spaanse havenstad Málaga. Ook legde het schip aan in Alicante en Taragona waarna Escher per trein doorreisde naar Barcelona, Madrid, Avila en Toledo. In elke stad bleef hij een aantal dagen om de omgeving goed in zich op te kunnen nemen. Op 17 oktober kwam hij, na een ellenlange en zeer traag verlopende treinreis vanaf Toledo, aan in Granada. Daar bezocht hij het prachtige Alhambra.

Escher in Het Paleis toont twee bijzondere houtblokken die Escher in mei 1957 heeft gesneden en het boek waarin de bijbehorende prenten werden gepubliceerd. De blokken en het boek komen uit de collectie van Museum Meermanno in Den Haag. Escher in Het Paleis is er trots op om ze bij ons te kunnen laten zien en we zijn Museum Meermanno dan ook bijzonder dankbaar voor deze bruikleen.

Vanaf vandaag is Leonardo da Vinci te zien in het Teylers museum in Haarlem. Het is het eerste grote overzicht ooit van originele kunstwerken van Renaissance-kunstenaar Leonardo da Vinci (1452-1519) in Nederland. Teylers toont 33 tekeningen van de meester en evenveel werken van tijdgenoten. Da Vinci kon niet alleen prachtig tekenen en schilderen, hij is ook wereldberoemd door zijn uitvindingen van vliegmachines en militair geschut. Hij zag kunst en wetenschap niet als losse 'werelden'. Voor hem hadden ze alles met elkaar te maken. Op dat raakvlak vinden Da Vinci en Escher elkaar. Beiden zijn eerst en vooral uitstekende waarnemers. Ze kijken met een logische, geordende blik naar de wereld en weten die waarnemingen en de gedachten die ze daarbij krijgen ook uitstekend op papier te krijgen. Dat tekenen en noteren deden ze beiden met hun linkerhand. Ook zijn beiden onderdeel van de populaire cultuur geworden door een of enkele werken (denk aan de Mona Lisa en de Vitruviusman en aan Relativiteit en Dag en Nacht), waarbij het maar vraag is of mensen weten wie de makers zijn.

In oktober 1925 kan het jonge paar Maurits en Jetta eindelijk beginnen met het inrichten van hun eerste eigen woning. Het is de bovenste verdieping van een huis dat nog in aanbouw is, in een nieuwe buurt op de hellingen van de Monteverde. Het huis aan de Via Alessandro Poerio 100 was schitterend gelegen met uitzicht op de vallei van de Tiber in het zuidoostelijke deel van de stad. Aan de andere kant van de rivier lag de Monte Palatino, met beneden de Romeinse wijk Trastevere. Het paar had het huis al eind 1924 gekocht maar eerst moesten ze wachten tot het af was, waarna het veel te vochtig bleek. Ze lieten het de hele zomer drogen en verbleven die maanden in de Albergo del Toro in Ravello; de plek waar ze elkaar hadden leren kennen.

Op 23 september 1957 keerde Escher terug in Amsterdam van een zeereis met het vrachtschip s.s. Luna. Tegen die tijd was Escher al lang verslaafd aan het reizen op vrachtschepen en hij greep elke kans aan om zo'n reis te boeken. Zo dobberde hij in augustus en september 1957 zeven weken lang op de Middelandse Zee terwijl hij genoot van de golven, de rust, het licht en de stilte. Terug in Nederland mijmerde hij nog een tijd door.

Hagedissen fascineerden hem al geruime tijd, maar in de zomer en herfst van 1956 was Escher wel erg veel met ze bezig. Die fascinatie kwam niet zozeer voort uit het gedrag of de levenswijze van de beestjes, maar uit de karakteristieke vorm. Die leende zich erg goed voor het maken van vlakvullingen. Wat dat betreft interesseerde een hagedis (of salamander) hem net zoveel of zo weinig als dat vogels en vissen dat deden. Deze drie diergroepen komen verreweg het meeste voor in zijn werk, maar die status hebben ze puur te danken aan hun vorm.

Tussen 1927 en 1938 bracht het gezin Escher vrijwel elke zomer een periode door in het Zwitserse Steckborn, bij Jetta’s zus Nina en haar man Oskar Schibler. In 1929 bleven ze zelfs meerdere maanden, van juli tot half oktober. In het voorjaar had Escher al een trip gemaakt naar de Italiaanse Abruzzen, samen met zijn vriend Giuseppe Haas-Triverio. De tocht leverde 28 tekeningen op, waarvan hij er een in Steckborn uitwerkt tot een litho, zijn eerste van een Italiaans landschap.

Tijdens de oorlogsjaren zakte de productie van nieuwe prenten flink in bij Escher. Het ontbrak hem aan inspiratie en hij had wel wat anders aan zijn hoofd. Maar dat wil niet zeggen dat hij helemaal niets creatiefs meer deed. Juist in de oorlogstijd wierp hij zich op zijn vlakvullingsschriften, waarin hij steeds nieuwe varianten bedacht voor het vullen van het vlak met regelmatige patronen. Tussen het uitbreken van WOII in 1939 en de Nederlandse bevrijding in mei 1945 maakte hij zo'n 35 nieuwe tekeningen.

Op 4 juli 1935 was Escher met zijn gezin vanuit Rome naar het Zwitserse Château-d’Oex verhuisd, waarna hij vrijwel direct naar Nederland doorreisde om daar een en ander te regelen voor een lang verblijf in Zwitserland. Vanuit de Haagse woning van zijn ouders bezoekt hij onder andere zijn oude leermeester Jessurun de Mesquita, overlegt hij met zijn neef Anton Escher over een logo voor diens machinefabriek, praat hij met de PTT en drukkerij Enschedé over zijn ontwerp voor de luchtvaartfondspostzegel en spreekt hij af met zijn vrienden Jan van der Does de Willebois en Bas Kist.
Tussen alle bezoeken door is hij drie weken lang bezig met een zeer gedetailleerd, liefdevol portret van zijn vader.

Op 19 augustus 1960 hield Escher een voordracht tijdens het Fifth Congress and General Assembly of the International Union of Crystallography. Hij was voor dit congres uitgenodigd door Prof. Dr. Carolina H. MacGillavry, hoogleraar in de chemische kristallografie aan de Universiteit van Amsterdam. In 1950 was ze tot het eerste vrouwelijk lid benoemd van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. MacGillavry was een groot bewonderaar van Escher en in 1965 zou ze het boek Symmetry Aspects of M.C. Escher's Periodic Drawings publiceren. Voor kristallografen waren de vlakvullingen, waaraan Escher jarenlang werkte in zijn tekenschriften, ideaal lesmateriaal. Zijn patronen zijn zeer geschikt om de symmetrie, herhaling en spiegeling te bestuderen die zo kenmerkend zijn voor het vakgebied.

In maart 1965 ontmoette Escher de Franse kunstenaar en professor Albert Flocon, docent aan de prestigieuze l'Ecole des Beaux Arts in Parijs. Flocon maakte vooral kopergravures en was net als Escher gefascineerd door het mysterie van het perspectief. Vooral het bolperspectief, een vorm die ook Escher meerdere malen heeft toegepast (denk aan Hand met spiegelende bol, Balkon, Drie bollen II, Druppel en Zelfportret in bolspiegel).
De ontmoeting was voor Escher van grote betekenis; Flocon zorgde ervoor dat zijn prenten in Parijs bekend werden. De professor bemiddelde persoonlijk over de verkoop van prenten en een te organiseren Escher-tentoonstelling in Parijs. In oktober 1965 publiceerde Flocon een tien bladzijden tellend artikel over Escher in het belangrijke maandblad Jardin des Arts.

Het is vandaag Internationale Kattendag, een mooi moment om een van de katten te laten zien die door Escher zijn vereeuwigd in een prent. Heel veel zijn dat er niet. Hij gebruikte vaak dieren in zijn werk maar in zijn vlakvullingen en metamorfoses waren dat vooral vogels, vissen en reptielen. De katten stammen dan ook vooral uit zijn jonge jaren. Dit is zo'n vroege. Gemaakt in een periode, hij was 21, waarin hij het besluit nam om grafisch kunstenaar te worden. Op 17 september 1919 verhuist hij naar Haarlem. Van zijn hospita krijgt hij een witte poes cadeau die hem tot meerdere houtsneden zou inspireren. Op deze ligt de poes op schoot bij een man die Escher bezocht in Haarlem. Wie het is weten we niet. Waarschijnlijk een van zijn jeugdvrienden, Bas Kist of Jan van der Does de Willebois, of zijn oudere broer Nol.
Bekijk ook Kattendag 2017 waarin een kat op Corsica centraal staat.

Het is volop zomer. Geen tijd om hard te werken. Dat doe je in de herfst, de winter en het vroege voorjaar. Althans, dat was wel het schema waaraan Escher zich zijn gehele werkzame leven grotendeels gehouden heeft. Als je naar de maanden kijkt waarop hij zijn werk heeft gemaakt, vanaf 1922 zijn die bekend, dan is dat meestal ergens tussen september en mei. Het is een logisch gevolg van zijn aanpak; in de lente en zomer trok hij erop uit om inspiratie op te doen, te fotograferen en te tekenen. In het najaar en in de winter werkte hij die voorstudies uit tot houtsnedes, houtgravures en litho's.
Desondanks zijn er een paar uitzonderingen op deze regel.
Onder die 'zomerwerken' vallen vroege Italiaanse landschappen, een aantal werken uit de oorlogsjaren (waarin Escher niet op reis kon), een echt zomers werk als Lichtende zee en ook een aantal van zijn meest bekende werken. Zo zijn Verbum, Balkon, Ruiter, Boven en onder, Relativiteit, Vlakvulling II, Boloppervlak met vissen, Cirkellimiet IV (Hemel en hel) en Ringslangen allemaal in de maand juli gemaakt. Augustus is minder vertegenwoordigd. Het lijkt erop dat Escher die maand toch echt liever vakantie hield.

Vandaag is het 268 jaar geleden dat Johann Sebastian Bach overleed. Op 28 juli 1750 blies de Duitse componist zijn laatste adem uit in Leipzig. Maurits Cornelis Escher was groot fan. De overeenkomsten waren dan ook groot; de mathematische ordening, de strengheid van de regels, de symmetrie, het planmatige.
Escher was met name geboeid door de canon van Bach. In een brief aan zijn vriend Hein 's-Gravezande schreef hij in 1940:

'Nu wou ik je nog wat zeggen over het verband met muziek, en wel in hoofdzaak met die van Bach, d.w.z. de Fuga, of eenvoudiger canon. Ik hield van Bach en houd van hem ook zonder iets te "begrijpen" van zijn techniek, maar sinds ik er (een heel klein beetje maar) van begrijp, houd ik er nog veel meer van.'

Het is een tropische zomer in Nederland en wat is er meer tropisch dan een palmboom? Maurits Cornelis Escher zag ik elk geval iets heel speciaals in deze iconische boom. Hij heeft zich er nooit over uit gelaten maar het is opvallend hoe vaak deze terugkeert in zijn werk. In juli 1923 maakte hij de eerste, een gestileerde palmboom met bladeren als parasols, hangende trossen met palmvruchten, de geschubde stam en een aureool dat de boom lijkt te omgeven.
In maart 1926 gebruikte hij een sterk gelijkende palmboom als centrum van zijn prent De zesde scheppingsdag, waarop Adam en Eva in het Paradijs te zien zijn. In 1931 maakte hij opnieuw een palmboom, als onderdeel van zijn Emblemata serie, en in 1933 volgde een vierde.

Op 17 juli 1950 vertrok Maurits samen met zijn jongste zoon Jan (11 jaar) naar Parijs, het begin van een Franse reis net zoals hij die zelf als kind had gemaakt.

'Reeds één uur voor aankomst te Parijs zei Jan: je moet mij waarschuwen zodra je de Eiffeltoren ziet. Hij zag hem tenslotte eerder dan ik.'

Oudste zoon Arthur was naar Lausanne verhuisd om daar op aanraden van oom Beer geologie te studeren. George was kort daarvoor in dienst gegaan. Escher daarover:

'George is, tot onze smart, sinds 2 weken in dienst, na jarenlang studie-uitstel. Dat is beroerd, want je weet nooit of zoo'n jongen later nog de energie vindt om verder te studeren. [Die angst bleek niet terecht]. Dus zijn wij maar alleen met Jantje die, nog op de lagere school, het nest dus gelukkig nog niet gauw zal verlaten.'

In juli 1960 voltooide Escher de laatste van zijn vier 'cirkellimieten'. Hij had er al een tijd mee gestoeid maar hij werd pas op het juiste pad gebracht door een publicatie van de Canadese professor H.S.M. Coxeter. Hij had deze hoogleraar aan de Universiteit van Toronto in 1954 ontmoet, tijdens het Internationaal Mathematisch Congres. In het artikel beschreef Coxeter hoe een vlakvullingmotief van het centrum naar de rand van een cirkel steeds verder verkleind wordt en de motiefjes oneindig dicht bij elkaar komen te staan. In 1957 gaf Coxeter een lezing voor de Royal Society of Canada en hij vroeg Escher per brief of hij een paar werken van de graficus in de lezing mocht gebruiken. Na afloop stuurde Coxeter Escher een afdruk van zijn lezing (die onder de naam Crystal Symmetry and Its Generalizations was gepubliceerd), waarin hij ook het figuur had opgenomen waarover Escher zo enthousiast zou worden.

In juni 1952 maakt Escher de litho Zwaartekracht, die door zijn onderwerp naadloos in de reeks met planetoïden en sterren past die hij tussen 1948 en 1954 maakte. Ze lijken allemaal uit dezelfde science-fictionwereld te komen waarvan je toch niet vermoedt dat Escher zich hierin thuis voelt. De eerste houtgravure Sterren uit 1948 lijkt nog eenvoudig, maar Zwaartekracht, Dubbele Planetoïde (1949) en Viervlak-planetoïde (1954) zijn een stuk complexer. Op deze planetoïden kun je je beschavingen voorstellen die enigszins verwant zijn aan de onze. De planetoïde in Zwaartekracht is een kleine sterdodecaëder. Het is een lichaam van twaalf vijfpuntige sterren die elk bezet zijn door een piramide.
Escher hield veel van deze ruimtelijke figuur omdat ze tegelijk eenvoudig en toch ingewikkeld is.

Op 22 juni 1933 spraken de schrijver Jan Walch en Escher samen met uitgeverij Van Dishoeck over de uitgave van een verhaal van Walch dat door Escher geillustreerd was met houtsnedes. Het verhaal was gesitueerd in het plaatsje Oudewater, dat bekend was om zijn heksenwaag. Het werd beroemd in de 16de eeuw omdat mensen die beschuldigd werden van hekserij hier een eerlijke kans kregen om hun onschuld te bewijzen. In veel steden en landen waren deze processen doorgestoken kaart, waardoor honderden onschuldige mensen verbrand of verdronken werden. Beschuldigden uit heel Europa kwamen naar Oudewater om de dood op de brandstapel te ontlopen.
In de zomer van 1931 hadden Escher en Walch samen het stadje bezocht. Escher maakte er foto’s en kocht prentkaarten die hem konden helpen bij de latere illustraties. Drie weken later stuurde hij Walch al de eerste houtsnede: een heks op een bezemsteel, bij heldere nacht zwierend boven de slapende stad.

Dubbel feest! 17 juni is Eschers geboortedag en het is vandaag ook Vaderdag. Daarom een bijzondere foto waarop vader Maurits met zijn gezin is te zien, in het najaar van 1938. Het is ook een zeldzame foto omdat Escher zelf meestal de camera vasthield. Escher wordt geflankeerd door zonen George Arnold (midden, van 23 juli 1926) en Arthur Eduard (links, van 8 december 1928) Jan Christoffel, geboren op 6 maart 1938, is meer bezig met broer George dan met de camera.

Op 15 juni 1961, om 18.05, vertrok Escher samen met zijn vrouw Jetta uit Baarn. Ze namen de trein naar Rotterdam en vanaf daar de nachtrein naar Bern, om 20.03. De volgende ochtend om 7.44 kwamen ze aan in Bern. Daar werden ze opgehaald door Eschers vriend Paul Keller en diens dochter Theresa. Jetta vertrok met Theresa naar het huis van de Kellers in Münsingen. Maurits en Paul namen de trein naar Venetie en scheepten zich daar in op de Cagliari.
Het was de start van een bootreis die de twee naar Triëst, Bari, Napels, Salerno, Catania, Messina, Palermo, Algiers, Lissabon, Londen en Hamburg zou voeren. Dat weten we allemaal zo precies omdat Escher alles keurig in zijn reisdagboek noteerde.

Op 7 juni 1968, vandaag precies 50 jaar geleden, opende De werelden van M.C. Escher, de eerste Nederlandse overzichtstentoonstelling van M.C. Escher in het Haagse Gemeentemuseum. De directe aanleiding was Eschers 70ste verjaardag, op 17 juni dat jaar. Het was zeker niet zijn eerste expositie, maar het was wel voor het eerst dat een belangrijk kunstmuseum op eigen initiatief een overzicht toonde van zijn hele werk, benaderd zowel vanuit de kunstgeschiedenis als vanuit Eschers eigen systematiek.

U heeft nog 10 dagen om een aantal bijzondere prenten van Escher te zien in Het Paleis. Op 11 juni gaan ze weer het depot in en dan komen er weer aantal nieuwe schatten tevoorschijn. Eerder bespraken we al de houtsnede De derde scheppingsdag, een uit een serie waarin Escher de schepping verbeeldde in een sterk contrast van zwart en wit.
Vandaag is er aandacht voor een houtsnede die niet tot de scheppingsserie behoort maar wel een Bijbels thema heeft. Zondeval toont Adam en Eva in het Paradijs op het moment dat ze tegen Gods wil in toch van de boom van kennis van goed en kwaad gegeten hebben.

Op 25 mei 1930 keerde Escher terug in zijn woonplaats Rome na een reis door de Italiaanse provincies Campanile en Calabrië, samen met zijn vrienden Giuseppe Haas-Triverio, Roberto Schiess en Jean Roussett. Zijn indrukken van die reis zou hij in de herfst en winter daarop uitwerken tot een hele serie houtsnedes en litho's. Als basis daarvoor gebruikte hij schetsen maar ook foto's. Die had hij tijdens de reis gemaakt en netjes in een fotoalbum geplakt. Het zijn foto's die op het eerste gezicht gewoon herinneringen aan een mooie vakantie lijken, maar de meeste landschappen daarin zouden terugkeren in zijn prenten.
Op 22 mei 1930 waren de vier reisgenoten in het plaatsje Rossano in Calabrië. Ze bezochten het Oratorio di San Marco, een oratorium uit de 10e eeuw dat een van de belangrijkste voorbeelden van Byzantijnse kunst in Italië is.

In mei 1937 maakte Escher Metamorphose I, een verhalend werk waarin het kuststadje Atrani langzaam verandert in een grid van kubussen die op hun beurt transformeren tot een Aziatisch mannetje. Als Atrani in deze prent voor het verleden staat dan zou je de Aziaat met de hoed als de toekomst kunnen zien. Daarmee wordt de analogie van Eschers leven met dat van een oude martial arts meester interessant.

Geen mooiere manier om Moederdag te vieren dan met een foto van een gelukkige moeder. Maurits maakte dit portret van zijn vrouw Jetta en hun eerste zoon George in het voorjaar van 1927. Het paar is net in hun huis aan de Via Alessandro Poerio in Rome getrokken. Op de achtergrond zijn de majolica-tegels te zien die Escher zelf had ontworpen voor de gang en de eetkamer. George (bijnaam 'Jojo') was in de zomer ervoor geboren en na wat omzwervingen langs diverse tijdelijke woningen kon het jonge gezin hier echt thuis komen. Het geluk leidde in december 1928 tot een tweede zoon en in maart 1938 tot een derde.

Deze prent van Escher vormt een passende illustratie bij Bevrijdingsdag, de dag waarop we vieren dat de Duitse bezetting in Nederland in 1945 eindelijk voorbij was. Zijn vogels en vissen die zich ontworstelen aan de grip van de vlakvulling zijn een mooie metafoor voor het herwinnen van de vrijheid.

Waarschijnlijk is er geen kunstenaar die zichzelf zo vaak afgebeeld heeft als Rembrandt van Rijn. Van hem zijn circa veertig zelfportretten bekend. Maar Escher had er ook een handje van. Tussen 1917 en 1950 maakte hij er twaalf, waarvan meerdere waarin hij zichzelf in een bolspiegel vastlegde. In de spiegel kijkend geeft hij zijn eigen beeltenis weer, zoals hij zichzelf ziet maar ook zoals hij zichzelf wil zien. Een zelfportret is, net als elk ander werk naar de werkelijkheid, een visie op die werkelijkheid. Zeker bij Escher. De kijker wil de kunstenaar zien, maar moet het doen met de versie die de kunstenaar op dat moment van zichzelf wil presenteren.

Vandaag precies 50 jaar geleden, op 20 april 1968, verscheen er in Vrij Nederland een lang interview met M.C. Escher door de legendarische journaliste Bibeb. Veel zin had hij er destijds niet in. De inhoud vond hij maar negatief en aan aandachtig lezen van het weekblad kwam hij vaak niet nauwelijks toe.

"Ik liet mij vermurwen, hoewel ik er eerst geen heil in zag. Een eerste seance van 3 uren hebben we nu achter de rug, maar zij is nog lang niet tevreden en komt overmorgen nòg eens een hele middag. Leuk om te zien hoe zij het doet: wij praten samen en daarbij heeft zij een dik bloknoot op haar schoot, waarin zij voortdurend schrijft in een heel groot schrift, nagenoeg zonder er naar te kijken. Wat er in mijn geval van terecht zal komen, weet ik niet, maar ik zit nu eenmaal in het schuitje en vaar dus maar dapper mee. Zij is trouwens een heel onderhoudende en eigenlijk wel aardige vrouw. Ook met moeder kan zij best opschieten en vice versa. (Van tevoren had ik haar ingelicht over onze ongewone omstandigheden, waarover dan ook in het artikel met geen woord zal worden gerept.) Ik krijg haar pennenvrucht trouwens, ter eventuele correctie, te lezen voor die gedrukt wordt."

De Volkskrant schrijft een langzaam groeiende serie over de naoorlogse Nederlandse popcultuur. In 100 voorwerpen legt de krant deze geschiedschrijving vast, met aandacht voor gebruiksvoorwerpen, decorstukken, sportattributen, kledingstukken en ook voor kunstobjecten. Kunstredacteur Mark Moorman schreef een stuk over de houten bol met hagedissen die Escher in 1949 uit beukenhout sneed.
De bol is 14 centimeter in doorsnee. Het rijke oeuvre van graficus M.C. Escher kent er maar drie: een met vissen, een met menselijke figuurtjes en een (zie foto) met hagedissen. Schitterend voorwerp, maar bepaald niet bedoeld als een soort stressbal.
Escher loste er een probleem mee op waarmee hij op het platte vlak worstelde. Over zijn eerste bol, met de vissen, schreef hij:

'Als men deze bal in zijn handen rondwentelt, verschijnt vis na vis in een eindeloze opvolging. Hoewel beperkt in aantal, symboliseren zij het idee van onbegrensdheid op een manier die op het platte vlak onbereikbaar is.'

De oneindigheid dus, en niet minder. 'Infinity, and beyond!', om met Buzz Lightyear te spreken.
Als het gaat over de grote namen in de Nederlandse kunstgeschiedenis, wordt Escher meestal niet meegerekend. Hij wordt niet in één adem genoemd met de Grote Drie (Rembrandt, Vermeer en Van Gogh). Toch is Maurits Cornelis Escher (1898 - 1972) de laatste jaren uitgegroeid tot een van de bekendste Nederlandse kunstenaars wereldwijd. In 2011, bijna veertig jaar na zijn dood, bezochten 573 duizend mensen een expositie in Rio de Janeiro, waarmee dat de drukst bezochte expositie van dat jaar werd. Wereldwijd. Dat had niet alleen met de Braziliaanse preoccupatie met oneindigheid te maken; in seizoen 2015-2016 bezochten een half miljoen Italianen een Escherexpositie die reisde langs Rome, Bologna en Milaan.

Bij Escher in Het Paleis kunt u altijd Eschers bekendste werken zien; Dag en nacht, Klimmen en Dalen, Reptielen, Waterval, Prentententoonstelling, Relativiteit, Ontmoeting, Andere wereld, Hol en bol, etc. Maar we besteden natuurlijk ook aandacht aan de vele andere prenten uit zijn meer dan 50 jaar omspannende oeuvre. Maar voordat ze die aandacht krijgen en op zaal kunnen schitteren, hebben ze in het depot gewacht op hun beurt. Geduldig maar vastberaden.
Begin maart is er een nieuwe wissel geweest waarbij een aantal prenten weer is gaan 'slapen' en er een nieuwe serie schatten voor het voetlicht is gekomen. Een daarvan is de houtsnede De derde scheppingsdag.

Goede Vrijdag, Matthäus-Passiondag. Het Paasfeest was voor Escher onlosmakelijk verbonden met dit oratorium van Johann Sebastian Bach. Niet alleen voor hem: de Matthäus-Passion is zonder twijfel de populairste klassieke muziek in ons land. Elk jaar is heel Nederland in de dagen voor Pasen in de ban van Bach. Maar voor Escher ging de liefde het hele jaar door. Alles in zijn leven was verbonden was met deze componist die op zoveel manieren op hem zelf leek. De systematische benaderingswijze, de ritmiek, de herhaling, de symmetrie. De overeenkomsten zijn groot.
Escher was een enthousiast concertganger. Met potlood kalkte hij gedurende zijn hele leven zijn agenda's vol met data van belangrijke uitvoeringen. Als je deze selectie van aantekeningen over radio-uitzendingen en over bezoeken aan concerten uit 1946-48 bekijkt, krijg je een beeld van het fanatisme waarmee hij de muziek van Bach beleefde.

Maurits en Jetta hadden niet alleen een fantastische tijd tijdens hun reis over en rond de Middellandse Zee in het voorjaar van 1936, maar voor de kunstenaar was het avontuur ook een enorme bron van inspiratie. Om te betalen voor de reis had Escher aan de Italiaanse rederij Adria aangeboden van elke havenplaats een prent te maken en de rederij daarvan een paar afdrukken te geven. Adria kon die naar eigen behoeven gebruiken. Dat leidde tussen augustus 1936 en maart 1937 tot een hele serie nieuwe werken, waaronder de al eerder besproken Scheve Toren van Pisa, Catania en Patrijspoort.
Ook Stilleven en straat is gebaseerd op de reis. Dit begon met een tekening van een straatje in de kustplaats Savona, die hij op 10 juni maakte. Waar de andere werken uit deze periode nog vrij realistisch waren, vormt deze houtsnede (samen met Stilleven met spiegel) het begin van de Eschers zoektocht naar de optische illusie. Hij was al gewend om gelaagdheid in zijn landschappen en stadsgezichten aan te brengen, door de compositie op te bouwen met elementen die achter elkaar in het blikveld liggen. Maar in Stilleven en straat gebruikt hij de techniek om een schokeffect bij de kijker te creëren.

Het weer wil nog niet echt meewerken maar het is toch echt zo: vandaag begint de Lente!
Bij het werk van Escher denk je dan al snel aan vogels. Hij heeft er honderden gemaakt. In zijn houtsnedes, houtgravures en soms ook in een litho. Soms alleen maar meestal in een groep. Maar nog vaker in een hele vlakvulling, waarbij talloze vogels zijn bladspiegel vullen.

Op 18 maart 1960 legt Escher de laatste hand aan een van zijn meest iconische werken: de litho Klimmen en dalen. De prent was het resultaat van een bijzondere ideeënuitwisseling tussen de graficus en de Britse wiskundige Roger Penrose. Die laatste kwam voor het eerst in contact met M.C. Escher bij diens eenmanstentoonstelling in het Stedelijk Museum in 1954, die gehouden werd naar aanleiding van het Internationaal Mathematisch Congres dat jaar. Penrose was zwaar onder de indruk en hij begon al snel na te denken over zijn eigen onmogelijke beelden.

Vandaag begint de Boekenweek, een mooie gelegenheid om eens aandacht te besteden aan een fenomeen dat je steeds minder ziet: ex-librissen. Escher heeft er meerdere gemaakt in zijn leven, meestal voor vrienden en bekenden. De eerste maakte hij al op 17-jarige leeftijd, voor zijn eigen bibliotheek.
Dit exemplaar, uit 1946, was voor zijn overbuurman in Baarn, ingenieur Albert Ernst Bosman. Dat moet een boekenworm geweest zijn, gezien het exemplaar dat Escher in deze ex-libris verwerkt. Hij wist het toen nog niet maar hij zou nog veel te danken hebben aan deze buurman. Bosman zou hem namelijk in contact brengen met Hans de Rijk. De man van de vele pseudoniemen.

Op 5 maart 1965 ontving Escher de Hilversumse cultuurprijs. Ter gelegenheid daarvan hield hij een lezing waarin hij weer eens aantoonde hoe grappig hij kon zijn. Bij velen roept de naam Escher vooral het beeld op van die bebaarde, strenge en nauwkeurige man die in zijn atelier eenzaam zwoegt aan zijn zinsbegoochelende voorstellingen. Dat beeld bestond toen ook al en de graficus geeft ze in zijn lezing in eerste instantie ook gelijk:

"Van nature ben ik nu eenmaal niet spontaan. Het uitvoeren van een grafische prent eist geduld en bedachtzaamheid en ook de ideeën, die ik erin tot uitdrukking wil brengen, komen meestal pas tot klaarheid na zorgvuldige overdenking. Ik breng mijn tijd dan ook veelal door in een stil atelier, en, hoe gunstig dat ook moge zijn voor de uitoefening van mijn beroep, het bevordert geenszins de welsprekendheid."

Ondanks de verschrikkingen van de oorlog kroop er eind februari 1943 toch iets van optimisme in Escher, gevoed door de natuur. Zo noteert hij op 20 februari in zijn agenda: 'twee vlinders en veel sneeuwklokjes om boerentuinen', en op de 22e: 'de eerste maal merelgezang.' Op 3 maart 1943 begint hij zelfs weer aan nieuwe prent. Voor deze litho, Reptielen, moet hij wel een steen lenen. De oplage was daarom ook maar 30 exemplaren.

In een brief aan zoon Arthur van 27 februari 1955 schrijft Escher over Light in August, een roman van William Faulkner uit 1932. In een vertaalde versie.

'..het Engels van deze heer is wel zo alle jezus en godsgruwelijk moeilijk, dat ik er zeker niets van zou snappen. Dankzij de Engelse lessen die je op het lyceum hebt gehad, zul jij het wel in het oorspronkelijke zien te begrijpen. Sinds jaren, waarschijnlijk sinds De Pest van Camus, las ik geen moderne roman die mij meer trof. Onder andere de psychologie van de moordenaar, enigszins te vergelijken met Dostojevsky's Raskolnikoff, hoewel volkomen anders, is zeldzaam boeiend. Daar heb je nou weer een van die zeldzame schrijvers op wie je als leek geen enkele aanmerking durft te maken en die het gehalte van het gros van zijn collega's hevig drukt.'